fosfor

fosfor hakkında bilgi nedir tdk sözlük anlamı ne?

isim, kimya, Fransızca phosphore

Atom numarası 15, atom ağırlığı 30,97, yoğunluğu 1,83 olan, yarı saydam, bal mumu kıvamında, karanlıkta ışıldayan, sarımsak kokulu, zehirli bir element (fosforun simgesi P):
      Fosfor, hafif bir sürtüşme ile alev alev yanmaya başlar.

fosfor (Metalbilim İşlem Terimleri Sözlüğü - 1972)

İngilizce: phosphorous, Fransızca: phosphore, Almanca: Phosphor

Birkaç eşözdeği bulunan ve A. A. 30.975, A. S. 15 olan element.

fosfor (Su Ürünleri Terimleri Sözlüğü - 2007)

İngilizce: phosphorus, P

Metal olmayan, zehirli ve yüksek derecede yanıcı, beyaz-sarı, kırmızı ve siyah olmak üzere üç biçimde bulunan, kemiğin mineral fazının en önemli komponenti olan, hemen hemen tüm metabolik olaylara katılan, P ile simgelenen allotropik bir element.

fosfor (Kimya Terimleri Sözlüğü (II) - 2007)

İngilizce: phosphorus, Fransızca: phosphore, Almanca: Phosphor

Sembolü P, atom kütlesi : 30,974, atom numarası: 15, ametal özelliği gösteren,. azalan reaktiflik sırasına göre beyaz, kırmızı ve siyah fosfor allotropları olan azot grubu elementi.

fosfor (Veteriner Hekimliği Terimleri Sözlüğü)

İngilizce: phosphorus

Organizmada ortalama % 1 oranında bulunan, önemli bir kısmı iskelet ve dişlerde hidroksil apatit biçiminde bağlanmış olan, kanda mutlaka bulunması gereken, kemiklerin yapısal fonksiyonu dışında nükleik asitlerin, fosfolipitlerin bileşiminde yer alan, karbonhidrat metabolizmasında hekzofosfat, difosfat ve trifosfatların oluşumunda önemli rol oynayan, hayvanlara çeşitli bileşikler hâlinde verilmesi gereken bir mineral.

Fosfor Kelimesinin Kökeni

Fransızca phosphore "karanlıkta ışıma özelliğine sahip yanıcı bir element" sözcüğünden alıntıdır. Fransızca sözcük Yeni Latince aynı anlama gelen phosphorus sözcüğünden alıntıdır. (İlk kullanımı: 1669 Brandt, Alm. simyacı.) Bu sözcük Eski Yunanca phōsphóros φωσφόρος  "1. ışık getiren, ışık veren, 2. sabah yıldızı" sözcüğünden alıntıdır. Yunanca sözcük Eski Yunanca phôs, phōt- φῶς, φωτ-  "ışık" ve Eski Yunanca phérō φέρω  "taşımak, getirmek" sözcüklerinin bileşiğidir.

Ek Açıklamalar: Latince sözcük için E-M 439.

Fosfor Kelimesi için Tarihteki En Eski Kaynak

[Ahmet Vefik Paşa, Lugat-ı Osmani (1876)]

Fosfor (P)

H Periyodik tablo He Li Be B C N O F Ne Na Mg Al Si P S Cl Ar K Ca Sc Ti V Cr Mn Fe Co Ni Cu Zn Ga Ge As Se Br Kr Rb Sr Y Zr Nb Mo Tc Ru Rh Pd Ag Cd In Sn Sb Te I Xe Cs Ba   Hf Ta W Re Os Ir Pt Au Hg Tl Pb Bi Po At Rn Fr Ra   Rf Db Sg Bh Hs Mt Ds Rg Cn Nh Fl Mc Lv Ts Og     La Ce Pr Nd Pm Sm Eu Gd Tb Dy Ho Er Tm Yb Lu   Ac Th Pa U Np Pu Am Cm Bk Cf Es Fm Md No Lr

Fosfor insan vücudunda kalsiyumdan sonra en fazla bulunan kimyasal elementtir. Fosforun sembolü P ve atom numarası 15 dir.

Bütün organizmalar için fosfor birleşimleri (fosfodiester bağları) DNA yapıları için büyük önem taşır. Bunun dışında insan vücudu fosfora kemik ve diş oluşumu, hücre büyümesi ve onarımı, enerji üretimi, kalp kasının kasılması, sinir ve kas hareketleri, böbrek işlevleri açısından ihtiyaç duyar. Fosfor ayrıca vitaminlerin kullanımı ile besinlerin enerjiye dönüştürülmesinde yardımcı olarak vücuda yarar sağlar. Fosfat (fosforun %85 kadarı kemikte fosfat formunda depolanır) hücre içi sıvıların ana anyonudur. Fosfatlar dönüştürülebilir olmalarından ötürü, birçok koenzim sisteminin ve metabolizma fonksiyonlarının işlemesi için gerekli bileşiklerle birleşme yeteneğine sahiptir. Fosfatların birçok önemli reaksiyonları özellikle ATP, ADP ve fosfokreatinin işlevleri ile ilişkilidir.

Fosfor allotropları

Doğada fosfor üç farklı formda bulunur. Bu değişik biçimlerine allotrop denir. Bunlar beyaz fosfor, kırmızı fosfor ve siyah fosfordur.

Beyaz fosfor doğada en yaygın olan fosfor allotropudur. Kristal yapılıdır ve 44.25 °C'de erir. En önemli özellikleri, karanlıkta ışıldaması ve çok zehirli olmasıdır. Havayla temas ettiği halde tutuşur ve beyaz dumanlar çıkararak yanar. Bu yüzden su dolu şişe içinde tutulur. Beyaz fosfor, böcek ve fare zehiri, sis ve yangın bombaları için kullanılır.

Kırmızı fosfor güneş ışığı ve ısı etkisiyle beyaz fosfordan oluşur. Beyaz fosforun aksine kolayca tutuşmaz, ışıldamaz ve zehirli değildir. Erime sıcaklığı ise çok daha yüksektir. Kırmızı fosfor kibrit yapımında kullanılır.

Siyah fosfor, beyaz fosforun havasız ortamda ve basınç altında ısıtılmasıyla elde edilir. Siyah fosfor yarı iletkenlerin yapımı için gerekir.

sarı (sol),  kırmızı (ortadakiler), siyah (sağ) fosfor

Fosfor izotopları

³¹P, fosforun doğada bulunabilinen tek izotopudur. Bunun yanında başka radyoaktif fosfor izotoplarıda üretilmiştir. 25,3 günle en uzun yarılanma süresi olan radyoaktif fosfor izotopu ³³P'dir.

Vücuttaki fosfor

Fosfatlar, pirofosfatlar ve ATP fosfor kaynağıdır. Özellikle sütlü besinlerde bulunur. Diyetle alınan fosfatların serbest formu ince bağırsaklardan emilir. Vücutta kemiklerde % 90 kalsiyum trifosfat, kalsiyum fosfat (Ca₃(PO₄)₂) ve hidroksi apatit kristalleri halinde, plazmada ise 0,03-0,04 mg anorganik formda bulunur. İdrarla inorganik fosfat halinde atılır. Serum düzeyi parathormon ile sağlanır. Günlük fosfor ihtiyacı 2 g'dır.

Fosforun biyolojik fonksiyonları

• Hücre duvarı yapısının devamlılığının sağlanmasında fosfolipidlerin yapısında bulunur.
• Enerji metabolizmasında ATP, GTP, ADP'nin yapısında bulunur.
• Oksijen taşınımı ve H+ tamponlanmasında etkilidir.
• Proteinlerin yapısına girerek faaliyetlerini kontrol eder. Enzimlerin yapısına katılır onları aktive veya inhibe eder.
• DNA ve RNA'nın yapısına girer.
• Hücre içi sıvısında en bol bulunan anyondur.

Fosforun kimyasal fonksiyonları

Fosfor elementi, gün ışığına yani fotonlara maruz kaldığında enerji seviyesini yükseltir.Fakat bu element her daim eski enerji seviyesinde kalma isteğindedir. Bu istek doğrultusunda karanlık bir ortamda eski seviyesine dönerken elektronların bu enerji savurması olayı bizim gördüğümüz şekilde ışıma olarak algılanır.Bu olay dakikalar,saatler hatta günler sürebilir. Bu süreyi maruz kaldığı enerji seviyesi belirler.

• Hiperfosforemi (1,5 mmol/L üzeri plazma düzeyleri);

1. Böbrek yetmezliği
2. Diyabet, hipoparatiroid
3. Çeşitli hastalıklar, vitamin D zehirlenmesi sırasında görülür.

• Hipofosforemi (0,8 mmol/L'nin altında);

1. Hiperparatiroid
2. Osteomalazi (D vitamini eksikliği)
3. Glukoz veya fruktoz perfuzyonu
4. Vitamine dirençli osteomalazi durumlarında görülür.

• Hipofosfatemi;

1. Emilimin azalması
1. Diyette eksiklik
2. Oral fosfat bağlayıcılar
3. Malabsorpsiyon
2. Hücreye alımının artması
1. Alkaloz
2. Diyabetik ketoasidoz
3. Aşırı açlık çeken hastanın yeniden beslenmesi
3. Atılımın artması
1. Dializ
2. Böbrek testosteron bozuklukları durumlarında görülür.

Fosfor bileşikleri

 ● PBr₃ ● PBr₅  ● PCl₃ ● PCl₅ ● PF₃ ● PF₅ ● PH₃ ● PI₃ ● P₂O₃ ● P₂O₅ ● P₄S₃ ● P₄S₁₀ 

Temel özellikleri

Fosforun görünüşü:
puslu beyaz/ kırmızı/ siyah/ renksiz

Atom numarası: 15

Element serisi: Ametaller

Grup, periyot, blok: 15, 3, p

Atom ağırlığı: 30.973761 (2) g/mol

Elektron dizilimi: 3s² 3p³

Enerji seviyesi başına Elektronlar: 2, 8, 5

CAS kayıt numarası: {{{CAS_kayıt_numarası}}}

Fosforun Fiziksel Özellikleri

Maddenin hâli: katı

Yoğunluk: (beyaz) 1.823 g/cm³

Sıvı hâldeki yoğunluğu: g/cm³

Ergime noktası: (beyaz) 317.3 °K  -  44.2 °C

Kaynama noktası: 550 °K  -  277 °C

Ergime ısısı: (beyaz) 0.66 kJ/mol

Buharlaşma ısısı: 12.4 kJ/mol

Isı kapasitesi: 23.824 J/(mol·K)

Fosforun Atom özellikleri

Kristal yapısı: Monoclinic

Yükseltgenme seviyeleri: 

Elektronegatifliği: 2,19 Pauling ölçeği

İyonlaşma enerjisi: 1011.8 kJ/mol

Atom yarıçapı: 100 pm

Atom yarıçapı (hes.): 98 pm

Kovalent yarıçapı: pm

Van der Waals yarıçapı: pm

Diğer özellikleri

Elektrik direnci: nΩ·m (20°C'de)

Isıl iletkenlik: 0.00236 W/(m·K)

Isıl genleşme: ? µm/(m·K) (25°C'de)

Ses hızı: m/s ('de)

Mohs sertliği: ---

Vickers sertliği: --- MPa

Brinell sertliği: --- MPa