 |
| Mersin Deniz Müzesinde sergilenmekte olan Osmanlı üretimi bir usturlab |
Usturlap (Yunanca: ἁστρολάβον, astrolabon, 'yıldız-yakalar'), astronomi ölçümlerinde kullanılmış tarihi bir ölçüm cihazıdır. Kullanım alanları arasında Güneş, Ay, gezegen ve yıldızın konumlarını belirlemek yer alır. Ayrıca yerel saatin ve İslam dininde namaz vakitleri usturlap sayesinde hesaplanıyordu. Bazı matematik problemlerinin çözümlenmesinde de usturlap kulanılırdı.
İlk olarak Apollonios (MÖ 240) ve Hipparkos (MÖ 150) tarafından keşfedildiği, Batlamyus tarafından kullanıldığı ve Philoponos'un(en) altıncı yüzyılın ilk yarısında bu aletten bahsettiği batılı kaynaklarda bildirilmektedir. 9. yüzyılda Harran'daki büyük üniversitede Abbasi halifelerinin ilim ve kültür verdikleri önem neticesinde usturlap hakkında çeşitli eserlerin yazıldığı bilinmektedir. Bu konuda yazılan en eski kitap, 829-830 senesinde Bağdat'ta ve 833 senesinde Şam'da çalışan Ali bin İsa'ya aittir. Başka bir rivayete göre de usturlabı ilk keşfeden ve bu konuda ilk kitap yazan kimse Abbasi devri astronomi alimlerinden İbrahim el-Fezari'dir. İslam dünyasında ilk kullanan da kendisidir. Bu konu hakkında kitap yazan diğer alimler Biruni, Nasirüddin Tusi ve Habeşül Hasib'dir.
Biruni gibi alimler yıldızların yerini bir çark ile belirleyen mekanik usturlaplar da geliştirmişlerdir. Bunlar Şamin ve Ez-Zerkali tarafından geliştirilmiş ve mekanik saatin temeli ortaya çıkmıştır. 12. yüzyılda Şerafeddin el-Tusî usturlaba yeni bir şekil vererek baston şeklinde bir usturlap geliştirmiştir. 1365'te Fransa'da doğan Jean Fusoris da Avrupa kıtasındaki ilk usturlabı yapmıştır. 17. yüzyıla kadar Avrupa'da yoğun olarak kullanılan usturlap, 18. yüzyıldan sonra yavaş yavaş önemini kaybetmiş, doğu ülkelerindeyse kullanımı 20. yüzyıla kadar sürmüştür.
{tocify} $title={İçindekiler}
TDK sözlük anlamı ve açıklaması nedir?
usturlap, -bı
isim, eskimiş, (l ince okunur), Arapça usṭurlāb
Gök cisimlerinin yükseltisini ölçmekte kullanılan araç:
"Pencereden sızan ay ışığı bir usturlabın parlak yüzeyine vuruyordu." - İhsan Oktay Anar
Kelime Kökeni
Arapça usṭurlāb اوسطرلاب "yıldızların konumunu ölçerek yer belirleme aleti" sözcüğünden alıntıdır. Arapça sözcük Eski Yunanca astrólabon αστρόλαβον ""yıldız tutan", usturlap" sözcüğünden alıntıdır. Bu sözcük Eski Yunanca astēr αστηρ "yıldız" ve Eski Yunanca lambánō, lab- λαμβάνω, λαβ- "almak, tutmak" sözcüklerinin bileşiğidir.
Tarihte En Eski Kaynak
[ İrşadü'l-Mülûk ve's-Selâtîn (1387) ]
Bu kaynak kayıtlara geçmiş ve usturlap kelimesinin kullanıldığı yazılı ilk kaynaktır. Kullanımı daha öncesinde sözlü olarak veya günlük hayatta yaygın olabilir.