Pîr Sultan Abdal asıl adı Haydar olan, 16. yüzyılda Anadolu'da yaşadığı varsayılan Alevi-Bektaşi Türk/Türkmen âşık, sözlü Türkçe ve âşık halk edebiyatının, Alevi inancının en önemli temsilcilerinden Yedi Ulu Ozan'dan biri, zakir ve dede.
{tocify} $title={İçindekiler}
Hakkında bilgi nedir?
- Doğum adı: Haydar
- Doğum tarihi: 16. yüzyıl
- Doğum yeri: Sivas
- Ölüm tarihi: 1547-1590 arası
- Ölüm yeri: Sivas, Osmanlı İmparatorluğu
- Takma ad: Pîr Sultan
- Meslek: Şair, mutasavvıf
- İkamet: Anadolu
- Dönem: Halk Edebiyatı
- Tür: Tasavvuf
 |
| Pîr Sultan Abdal'ın yaşadığı Banaz köyündeki Pîr Sultan heykeli. |
Yaşamı
Tarihsellik
Yazılı kaynaklarda Pir Sultan Abdal'ın gerçekliği veya hayatı üzerine doğrudan bir kayıt bulunmamaktadır. Hayatına dair bilgilerin dört kaynağı vardır: kendisine atfedilen deyişler ve nefesler, kendisi hakkındaki başkalarınca söylenen deyiş ve nefesler, sözlü menkıbeler ve döneme ait ve anlatışlara parallellik arzeden Osmanlı Devleti'ne ait emir ve yazışmalar.
Sheridan'a göre Pir Sultan Abdal, "birincil sözlü kültür" çağında yaratılmış bir sözlü kültür tiplemesidir; tarihi gerçek bir kişi olmaktan ziyade edebi bir kahramandır.
Buna karşın, Pir Sultan Abdal, tarihsel bir kişilik olarak da ele alınmaktadır. Fakat, bu çalışmalarda, Pir Sultan Abdal mahlasının farklı dönemlerde yaşamış birden çok aşıkça kullanıldığı not edilir ve her bir aşık kendi dönemine izole edilerek değerlendirilmeye çalışılır.
Pir Sultan ya da Pir Sultan Abdal mahlasını kullanmış altı aşık olduğu düşünülmektedir: III. Murat (1574-1595) döneminde Sivas valisi olan Deli Hızır Paşa tarafından idam ettirilen Banazlı aşık Pir Sultan, Merzifon ve Çorum yöresinden Pir Sultan’ım Haydar, Artova'nın Daduk köyünden Abdal Pir Sultan, aruz vezni ile yazılmış deyişlerin sahibi Pir Sultan Abdal, Banazlı Pir Sultan’dan sonra yaşayıp, onun asılmasına dair deyişler söyleyen Pir Sultan Abdal ve asıl adının Halil İbrahim olduğunu belirten Pir Sultan Abdal'dır. Kaya-Çetin`e göre bu mahlası kullanan aşık sayısı ondur; Bezirci`ye göre ise sekizdir.
Erken yaşamı
Pir Sultan'ın 16. yüzyıl başında Sivas'ın Yıldızeli ilçesine bağlı Banaz köyünde doğduğu varsayılmaktadır. Pir Sultan'ın soyunun ise, kendisine atfedilen "Benim aslım Horasan'dan Hoy'dandır," deyişine dayandırılarak İran'ın Batı Azerbaycan eyaletindeki Hoy kenti bölgesinden geldiği düşünülmektedir.
I. Süleyman ile İran Şahı I. Tâhmasb zamanında yaşadı. İran şahının tahriki ile Osmanlı Devleti aleyhine olan isyana katıldığı ve İran lehine casusluk yaptığı gerekçesi ile Hızır Paşa tarafından Sivas'ta asıldı. İdam edilerek ölen Pîr Sultan Abdal'ın ölümünün, 1547-1551 ya da 1587-1590 yılları arasındaki bir tarih olduğu sanılmaktadır. Ayrıca Pîr Sultan Abdal, şiirlerinde Allah, İslam Peygamberi Muhammed, Ali, On İki İmam ve Ehl-i Beyt sevgisini sıkça işlemiştir. Ayrıca sosyal konulara da yer vermiş ve bunları birer sosyal uyarı niteliğinde işlemiştir. Çoğu şiirini nefes tarzında yazmıştır. Alevi bir şair olduğundan Hak-Muhammed-Ali motifini kullanmıştır. Alevi geleneklerine bağlı bir dergâh ortamında yetişmiştir. Alevi ekolü tekke eğitiminin etkisiyle insanlar arasında bu yola çağıran bir şahıs olmuştur. Medrese öğrenimini Erdebil'de görmesine rağmen, diğer bazı halk şairlerinin tersine, Divan Edebiyatı'ndan hiç etkilenmemiştir.
Pîr Sultan Abdal, Aleviler arasında Yedi Ulular olarak bilinen Yedi Ulu Ozan'dan birisidir. Genellikle Osmanlı bürokrasisine karşı tutumuyla bilinir. Deyişlerinde eski Türk kültürünü ve Alevi inancını yansıtır. Ölümünün ve deyişlerinin etkisiyle kolektif bir bilinç oluşmuş, onun adına birçok şiir, söz, anı oluşturulmuştur. Anadolu halk kültürünün yaşayan bir ögesi olarak görülmüştür.
Görüşleri
''İmam Cafer mezhebine uyarız'', ''Kabe'nin yapısı bina yapısı / İman etse asilerin hepisi / Beş vakit okunur Ayetü'l-kürsi'' , ''Kur'an'ın kilidi İhlas-ı şerif'' , ''Şeriat göğe çekildi / Alem zulm ile yıkıldı.'' gibi mısralarından inancına dair görüşleri anlaşılmaktadır.
"Çeke sancağı götüre / Şah İstanbul'a otura / Frenk'ten yessir getire / Horasan'da sala bir gün" beytiyle Safevî şahı taraftarı olduğunu dile getirmiştir. "Kangı kitapta var ol Ömer Osman / Kur'an'da okunan Ali değil mi?" mısralarıyla Ömer ve Osman'ın kitapta yeri olmadığını ifade etmiştir.
İdamı
Sivas'ın Hafik ilçesinin Sofular köyünde yaşayan Pir Sultan'ın adını duyup ondan feyiz alan daha sonra Sivas Valisi olan Hızır Paşa tarafından idam edilmiştir. "Çeke sancağı götüre, Şah İstanbul’a otura" mısralarıyla Safevî Devleti taraftarlığı yapması ve bu yöndeki çabalarının idam edilmesine sebep olması muhtemeldir.
Hakkında yapılan araştırma ve çalışmalar
Pir Sultan hakkında yayınlanan en eski yazı, Mehmet Fuad Köprülü'nün 1928'de Hayat Mecmuası isimli bir dergide Osmanlı alfabesi ile yayımlanan kısa makalesidir. Ertesi yıl ise, Köprülü'nün öğrencisi Sadettin Nühzet Ergun, Türk alfabesi ile ilk kapsamlı Pir Sultan çalışmasını yayımlar.
- Sadeddin Nüzhet Ergun, Pîr Sultan Abdal (1929)
- Abdülbaki Gölpınarlı ve Pertev Naili Boratav, Pîr Sultan Abdal (1943)
- Ali Balım, Pîr Sultan Abdal, Hayatı ve Şiirleri (1957)
- Cevdet Kudret, Halk Şiirinde Üç Büyükler II: Pîr Sultan Abdal (1965)
- Erol Toy, Pîr Sultan Abdal adlı tiyatro oyunu (1969)
- Cahit Öztelli, Pîr Sultan Abdal - Bütün Şiirleri (1971)
- Memet Fuat, Pir Sultan (1977)
- Sabahattin Eyüboğlu, Pîr Sultan Abdal (1977)
- Asım Bezirci, Pir Sultan - Yaşamı, Kişiliği, Sanatı, Etkisi, Bütün Şiirleri (1986)
- Mehmet Bayrak, Pîr Sultan Abdal (1986)
- Muzaffer Uyguner, Pîr Sultan Abdal - Yaşamı, Sanatı, Şiirlerinden Seçmeler (1989)
- Orhan Ural, Pîr Sultan Abdal (1990)
- Battal Pehlivan, Pîr Sultan Abdal (1993)
- Zeki Büyüktanır, Pîr Sultan Abdal Destanı (1994)
- Memet Fuat, Pîr Sultan Abdal Yaşamı Sanatçı Kişiliği Yapıtları (2001)
- Esat Korkmaz, Pîr Sultan Abdal - Üçüncü Ölmem Bu Hain (2005)
- Gürbüz Şimşek Pîr Sultan Abdal Ocagı ve Savunması (2012)
- Ali Haydar Avcı, Osmanlı Gizli Tarihinde Pîr Sultan Abdal ve Bütün Deyişleri (2006)
- Ali Haydar Avcı, Bize de Banaz'da Pir Sultan Derler
- Öner Yağcı, Pîr Sultan Abdal - Yaşamı ve Bütün Şiirleri
- Haydar Kaya, Pîr Sultan Abdal - Yaşamı, Sanatı, Yapıtları
- Aytekin Özen, Susmayan Nefes - Pîr Sultan Abdal adlı tiyatro oyunu (2007-2008) (2008-2009 sezonunda sahnelenmeye devam etmektedir)
- İbrahim Aslanoğlu, Pir Sultan Abdallar
- Ahmet Özdemir, Pîr Sultan Abdal (2008)
- Hasan Aktaş, Yeni Türk Şiirinde Pîr Sultan Abdal Okulu ve Misyonu, Yort Savul Yayınları, Edirne, 2006
- Hasan Aktaş, Çağdaş Türk Şiirinde Mutasavvıflar, Yort Savul Yayınları, Rize, 2009
Ayrıca, opera sanatçısı ve halk müziği araştırmacısı ve icracısı Ruhi Su, Pir Sultan'ın eserlerinden bazılarını bir albümde toplayarak yorumlamıştır.