 |
| John Collier - Lilith (1887) |
Lilit (İbranice: לִילִית, romanize: Līlīṯ) (Lilith, Lilitu veya Lilis olarak yazılabilir) Mezopotamya ve Yahudi mitolojisinde ezeli bir dişi iblis ve Adem’in ilk karısı olarak bilinmektedir. Hakkındaki kaynaklarda Adem’e itaatsizlik etmesi nedeniyle Aden Bahçesi’nden “kovulduğundan” bahsedilir.
Lilit’in türediği Kutsal İbrani sözcük Yeşaya Kitabı’nda geçse de hiçbir incilde kendisinden söz edilmez. MÖ 500 civarındaki geç antik çağlara ait Sabii ve Yahudi kaynaklarında farklı bölgelerde farklı konularla ilgili historiolalar (küçük mitolojik hikâyeler içeren arpağlar) sayesinde Lilit’e ilişkin bazı betimlemeler elde edilmiştir. Babil Talmud’u (Eruvin 100b, Nida 24b, Şabat 151b ve Bava Batra 73a), Adem ve Havva’nın Şeytanla Anlaşmazlığı (Adem’in ilk karısı olarak) ve Zohar § Levitikus 19a’da (erkekle nikahsız yaşayan hararetli ve şevhetli bir kadın olarak) Lilit’ten bahsedilmiştir. İbn Meymun ve Menachem HaMeiri de dahil olmak üzere birçok haham, Lilit’in varlığını reddetmektedir.
Lilit isminin Akad dilindeki maskülen kelime lilû ve onun feminen türevleri lilītu ve ardat lilî’den köken aldığı düşünülmektedir. Lil- kökü ise Judit M. Blair gibi modern bilginler tarafından gece kuşu anlamına geldiği kabul edilen ve Yeşaya Kitabı’nda geçen lilit kelimesinden türemiştir. Sümerliler, Asurlular ve Babillilerin çivi yazısından elde edilen bilgilere göre Mezopotamya dininde lilû, çocuk taşımadan ölen genç kızlardan oluşan şeytani ruhlardır. Bazıları ise Lilit’i, kendisiyle benzer mevkide bulunup benzer özellikler sergileyen Mezopotamya iblisi Lamaştu’yla ilişkilendirir.
Günümüz edebiyatı, popüler kültürü, Batı kültürü, okültizmi, fantastik türleri, korku türleri ve erotikasında Lilit; bir kaynak materyal olarak kullanılmaktadır.
{tocify} $title={İçindekiler}
Tarihi
Sirak’ın Alfabesi (MÖ 700-1000) gibi bazı Yahudi geleneklerinde Lilit, Adem’le aynı zamanda ve aynı topraktan yaratılmış olup onun ilk karısı olarak bahsedilmektedir. Lilit efsaneleri; Orta Çağ boyunca Aggada, Zohar ve Yahudi tasavvufunda oldukça genişletilmiştir. Örneğin Isaac ben Jacob ha-Cohen’in 13. yüzyıla ait eserlerine göre Lilit, kocasına itaat etmeyi kabul etmediği için Adem’den ayrılmış ve büyük melek Samael’le birlikte olmasının ardından Aden Bahçesi’ne geri dönmemiştir.
Daha sonraki Yahudi eserlerinde kendisiyle ilgili bolca metin bulunsa da Sümerliler, Asurlular ve Babillilerin bu grup şeytani ruhlar hakkındaki düşüncelerine ilişkin kaynaklar günümüze kadar korunamamıştır. Modern bilginler, İbranice lilith ile Akad dilindeki lilītu’yu bağdaştırmak için kullanılan kaynakları (Gılgamış eki ve Aslan Taş muskaları) tartışmışlardır.
Buna karşın Lowell K. Handy gibi bazı bilginler ise Lilit’in Mezopotamya demonolojisinden türediğini ve sıklıkla atıfta bulunulan kaynaklardaki (Sümerlilerin Gılgamış parçaları, Aslan Taş’taki Sümer çivi yazıları vb.) İbranice Lilit kanıtının kısıtlı olduğunu hatta belki hiç olmadığını iddia etmektedir.
İbrani metinlerde lilith veya lilit kelimesinin (“gece yaratıkları”, “gece canavarı”, “gece cadalozu” veya “otus baykuşu” olarak çevrilir) ilk bahsedildiği yer, Yeşaya 34’teki hayvan listesidir. Yeşaya 34:14’teki Lilit atıfı, Kral James kitabı veya Yeni Uluslararası versiyonu gibi en popüler İncil çevirilerinde yer almaz. Yorumcu ve tercümanlara göre bahsedilen Lilit, cinsel olarak ahlaksız ve karanlıkta bebekleri çalan tehlikeli bir gece iblisidir. Bir kısım hayvan yorumuna bağlı kalırken diğer kısmın ise 34:12’ün abartısız olarak bir iblis ya da iblis grubunu tarif ettiğini düşünmesi nedeniyle “lilith” terimi hakkında akademik fikir birliği bulunmamaktadır. Talmud metinlerindeki bazı Yahudi hahamlar lilitlerin tarzından o kadar korkmuşlardır ki erkeklerin “Lilit tarafından ele geçirilebileceklerinden” dolayı evde yalnız başına uyumamalarını tavsiye etmişlerdir. Birinci yüzyıldan sekizinci yüzyıla kadar Mezopotamya’daki efsunlu Yahudi çanak ve muskaları, Lilit’i bir dişi şeytan olarak tanımlamış ve ilk görsel betimlemelerini vermiştir. Bahsedilen muskaların çoğu, genellikle sembolik boşanma belgeleri olup lilitin o eve ya da aileye musallat olmasından korunulması amacıyla hazırlanmıştır.
Etimoloji
Asur ve Babillilerin kullandığı Akad dilinde lili ve līlītu, ruh anlamına gelmektedir. Līlītu kelimesinin bazı kullanım şekilleri ise Chicago Üniversitesi Doğu Enstitüsü’nün Asur Sözlüğü (CAD, 1956, L.190), Wolfram von Soden’in Akkadisches Handwörterbuch eseri (AHw, p. 553) ve Reallexikon der Assyriologie’de (RLA, p. 47) sıralanmıştır.
Sümer dişi iblis lili ise etimolojik olarak “akşam” anlamına gelen Akadca lilu ile bağlatılı değildir.
Archibald Sayce (1882), İbranice ve erken Akadca isimlerin Proto-Semitik dilden türemiş olabileceğini göz önünde bulundurmuştur. Mezopotamya’da Līlīt ve Līlītu’nun hastalık taşıyan rüzgar ruhları anlamında kullanıldığı çivi yazıları bulunsa da Charles Fossey (1902), çeviriyi “dişi gece varlığı/iblisi” olarak yapmıştır.