Nardugan, İdil-Ural yöresindeki Türk toplumlarının farklı tarihlerde ve şekillerde kutladığı bir bayramdır.
Başkurt, Kazan Tatarları ve Çuvaşlar için Nevruz’un karşılığıdır ve 21 Mart'ta kutlanır, Kreşinler ise Nardugan’ı 7-12 Ocak'ta kutlar.
İslamiyet öncesi Türkler'in her yıl 21 Aralık'ta bir kış gündönümü bayramı olarak Nardugan'ı kutladığı ve bu bayramın Hristiyanlık'taki Noel yortusunun atası olduğu iddia edilmiş; Muğla’nın Bodrum ilçesine bağlı Gündoğan beldesinde 2010 yılından itibaren şenlik havasında kutlanmaya başlamıştır.
İddialar
Rus kökenli türkolog Murad Adji ve sümerolog Muazzez İlmiye Çığ, Türkler'in İslam'ı kabul etmeden önce de Nardugan bayramını kutladığını; bu bayramın Avrupa, Orta Asya ve Sibirya pagan topluluklarında görülen ve Antik Yunan'da Dionysos, Antik Roma'da ise Satürnalya adıyla kutlanan kış gündönümü şenliklerinin bir halkası olduğu iddia etmiştir. Çığ, 2020 yılında yayımlanan "Çam Bayramı (Noel mi Nardugan mı?)" adlı kitabında Nardugan Bayramı ile Noel arasında benzerlikler bulunduğunu, yılbaşında ağaç süsleme geleneğinin Türkler'den Hristiyanlığa geçtiğini, Noel Baba figürünün Türkler'deki "Ayaz Ata" adlı şahsiyetten devşirildiğini iddia etmiştir.
Bu iddialara karşı Türkolog Abdulhaluk Mehmet Çay, Ahmet Taşağıl, Mehmet Volkan Kaşıkçı, Suat Akgül, Ayberk Furkan Demirel, Tufan Gündüz gibi uzmanlar İslamiyet öncesi Türklerin böyle bir bayram kutladığını gösteren tarihî bir belge olmadığını, ayrıca Türk tarihinde Ayaz Ata diye bir şahsiyet olmadığını belirtmiş ve Nardugan bayramının Hıristiyanlığa girmiş ya da kültürel olarak etkilenmiş Türk kökenli topluluklar tarafından kutlandığını açıklamıştır.
 |
| Nardugan ile ilişkilendirilen Ayaz Ata figürünün, Rus mitolojisindeki Ded Moroz'un karşılığı olduğu iddia edilmiştir. |
Türklerin Nardugan'ı İslamiyet öncesinden beri kutladığı iddiası hakkında görüş bildiren kimi uzmanlar bu iddianın Ruslar tarafından asimilasyon amacıyla uydurulduğu şeklinde; kimileri ise İngiliz yazar ve düşünürler tarafından Türkleri asimile edip Hristiyanlaştırmak için ortaya atıldığı şeklinde düşünceler ifade edilmiştir.
Nardugan bayramı ile ilişkilendirilen Ayaz Ata 'nın ise İskandinav mitolojisi kökenli Noel Baba adlı efsanevi kişiliğin, Rus mitolojisindeki eş değeri olan Ded Moroz'a dayanan bir figür olduğu, Orta Asya'da Sovyetler döneminde yaygınlaştırıldığı iddia edilmiştir
Etimoloji
Nardugan, Doğu Avrupa’da yaşayan Türk toplulukları tarafından kullanılan bir kelimedir. Moğol dilindeki Nar (Güneş), Türk dilindeki Tuqan (Doğan) sözcüklerinden meydana gelir. "Güneşe doğan" "Güneşle doğan" anlamlarına gelir ve Moğolca'dan Türkçe'ye geçmiştir.
Tatarlar bu bayrama Koyaş Tuğa (Güneş Doğan) günü derler. Başkurtlar, Udmurtlar Nardugan veya Mardugan, Mişer Tatarları Raştua, Çuvaşlar Nartavan ya da Nartukan, Zırizyalar Nardava, Mokşalar Nardvan adını verirler.
Kutlamalar
Kreşinlerde Nardugan kutlaması
Kreşin Tatarlarının bu bayramı kutlamasına dair belgeler, 19. yüzyılın ikinci yarısından itibaren başlamaktadır. Diğer İdil-Ural topluluklarında Nevruz eşdeğeri olan Nardugan'ı Kreşin Tatarları kış mevsiminde kutlamaktadır. Noel Bayramı’ndan Paskalya öncesi Vaftiz Günü’ne kadar devam eden döneme Kreşinler "Nardugan Dönemi" ya da "Nardugan Çabu" adını verir. 12 gün süren bu bayramda genç kızlar geleceklerini öğrenmek için fala bakarlar. "Nardugan Evi"nde toplanıp yüzük falı bakılır. Yüzük falı için toplanılan evinin en büyük ve en küçük oğlunun ırmaktan su getirmesi ve evdeki genç kızlar suya yüzüklerini bırakması gerekir. Bayramda kılık değiştirerek veya maske takarak evden eve dolaşıp oyunlar oynama adeti vardır. Bu oyunlar, Ruslar'daki Rojdestvenskie oyunlarına benzer.
Bodrum Gündoğan'da Nardugan kutlaması
Muğla’nın Bodrum ilçesine bağlı Gündoğan beldesinde 2010 yılından itibaren Nardugan kutlaması yapılmaktadır. 21 Aralık gecesi gerçekleşen şenliklerde ateş yakılır; Ege türküleri eşliğinde yöresel oyunlar oynanır.