Ünsüz, sessiz ya da konsonant; m, r, g gibi, oluşması esnasında, kısmen de olsa, bir engele çarpan konuşma sesi. Ünsüzler, ünlülerle birlikte kullanılarak heceleri meydana getirirler: de, le, em, es, bi, si gibi.
Türk alfabesinin yapısı gereği hemen hemen tüm sesler bir harf ile karşılanmıştır. Bu nedenle Türkçede ünsüz seslere karşılık gelen harflere ünsüz harfler denir. Ancak pek çok dilde aynı durum söz konusu değildir ve ünsüz harfler bazen birden çok sesi de karşılarlar.
| Akciğer ünsüzleri | ||||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Eklemleme yeri → | Dudaksıl | Taçsıl | Damaksıl | Köksül | Gırtlaksıl | |||||||||
| Çiftdudaksıl | Dişsil-dudaksıl | Dişsil | Dişyuvasıl | Artdişyuvasıl | Üstdamaksıl | (Ön) Damaksıl | Artdamaksıl | Küçükdilsil | Yutaksıl | Üstgırtlaksıl | ||||
| Eklemleme biçimi ↓ | ||||||||||||||
| Patlamalı | [p] [b] | [t] [d] | [ʈ] [ɖ] | [c] [ɟ] | [k] [ɡ] | [q] [ɢ] | [ʡ] | [ʔ] | ||||||
| Genizsil | [m] | [ɱ] | [n] | [ɳ] | [ɲ] | [ŋ] | [ɴ] | |||||||
| Titrek | [ʙ] | [r] | [ʀ] | |||||||||||
| Çarpmalı | [ⱱ] | [ɾ] | [ɽ] | |||||||||||
| Sürtünmeli | [ɸ] [β] | [f] [v] | [θ] [ð] | [s] [z] | [ʃ] [ʒ] | [ʂ] [ʐ] | [ç] [ʝ] | [x] [ɣ] | [χ] [ʁ] | [ħ] [ʕ] | [ʜ] [ʢ] | [h] [ɦ] | ||
| Yansürtünmeli | [ɬ] [ɮ] | |||||||||||||
| Sürtünmesiz | [ʋ] | [ɹ] | [ɻ] | [j] | [ɰ] | |||||||||
| Yansürtünmesiz | [l] | [ɭ] | [ʎ] | [ʟ] | ||||||||||
Notlar
- Çift olarak yazılan sembollerden soldaki ötümsüz, sağdaki ötümlü ünsüzleri gösterir.
- Koyu alanlar, sesletimi imkânsız olduğu değerlendirilen ünsüzleri gösterir.
| Akciğer dışı ünsüzler | |||||
|---|---|---|---|---|---|
| Şaklamalar | Ötümlü içpatlamalılar | Dışgırtlaksıllar | |||
| [ʘ] | Çiftdudaksıl | [ɓ] | Çiftdudaksıl | [ʼ] | Örnekler: |
| [ǀ] | Dişsil | [ɗ] | Dişsil/dişyuvasıl | [pʼ] | Çiftdudaksıl |
| [ǃ] | (Art)dişyuvasıl | [ʄ] | Damaksıl | [tʼ] | Dişsil/dişyuvasıl |
| [ǂ] | Dişyuvasıl-damaksıl | [ɠ] | Artdamaksıl | [kʼ] | Artdamaksıl |
| [ǁ] | Yandişyuvasıl | [ʛ] | Küçükdilsil | [sʼ] | Dişyuvasıl sürtünmeli |
| Diğer simgeler | |
|---|---|
| [ʍ] | Ötümsüz dudaksıl-artdamaksıl sürtünmeli |
| [w] | Ötümlü dudaksıl-artdamaksıl sürtünmesiz |
| [ɥ] | Ötümlü dudaksıl-damaksıl sürtünmesiz |
| [ɫ] | Artdamaksıllaşmış dişyuvasıl yansürtünmesiz |
| [ɕ] | Ötümsüz dişyuvasıl-damaksıl sürtünmeli |
| [ʑ] | Ötümlü dişyuvasıl-damaksıl sürtünmeli |
| [ɧ] | Ötümsüz artdişyuvasıl-damaksıl sürtünmeli |
- [ɧ] sesinin çıkış yeri tartışmalıdır.
| Patlamalı sürtünmeliler | ||
|---|---|---|
| Çubuklu | Çubuksuz | Tanım |
| [t͡s] | [ʦ] | Ötümsüz dişyuvasıl patlamalı sürtünmeli |
| [d͡z] | [ʣ] | Ötümlü dişyuvasıl patlamalı sürtünmeli |
| [t͡ʃ] | [ʧ] | Ötümsüz artdişyuvasıl patlamalı sürtünmeli |
| [d͡ʒ] | [ʤ] | Ötümlü artdişyuvasıl patlamalı sürtünmeli |
| [t͡ɕ] | [ʨ] | Ötümsüz dişyuvasıl-damaksıl patlamalı sürtünmeli |
| [d͡ʑ] | [ʥ] | Ötümlü dişyuvasıl-damaksıl patlamalı sürtünmeli |
| [t͡ɬ] | – | Ötümsüz dişyuvasıl patlamalı yansürtünmeli |
| Eşzamanlı ünsüzler | ||
| [k͡p] | – | Ötümsüz dudaksıl-artdamaksıl patlamalı |
| [ɡ͡b] | – | Ötümsüz dudaksıl-artdamaksıl patlamalı |
| [ŋ͡m] | – | Ötümlü dudaksıl-artdamaksıl genizsil |
Yumuşak ve sert ünsüzler
Ses tellerinin titreşmesiyle oluşan ünsüzlere yumuşak, ötümlü veya tonlu ünsüzler denir: b, c, d, g, ğ, j, l, m, n, r, v, y, z
Ses telleri titreşmeden oluşan ünsüzlere ise sert, ötümsüz veya tonsuz ünsüzler denir: ç, f, h, k, p, s, ş, t
ünsüz kelimesi ne demek TDK sözlük anlamı ve açıklaması nedir?
1. sıfat Ünü olmayan; şansız, şöhretsiz.
2. isim, dil bilgisi Akciğerlerden gelen havanın ses yolundaki bir engelle karşılaşması sonucu oluşan ses; sessiz, konson, konsonant.
Dilbilgisi Terimleri Sözlüğü - 1972
Türkçe: samit, İngilizce: consonant, Fransızca: consonne, Almanca: Konsonant, Mitlaut
(Derleme.. konson, sessiz harf, abanık) Ağız boşluğunda bir engele çarparak çıkan ses: b, c, d vb.
Gramer Terimleri Sözlüğü - 2003
Türkçe: samit, İngilizce: consonant, Fransızca: consonne, Almanca: Konsonant, Mitlaut
Ağız kanalında ve diğer ses organlarında bir engelleme, daralma veya kapanmayla ve bir ünlü yardımıyla çıkarılan ses: p, b, m; t, d; k, g; ç, c; f, v; y; h; s, z; ş, j; ğ, l, r. Ünsüzler ses yolundaki boğumlanma noktalarına göre dudak, diş-dişeti, damak ve gırtlak ünsüzleri; boğumlanma sırasında ses yolunun kapanma veya daralma durumuna göre patlayıcı, sızıcı ünsüzler; ses tellerinin ton verip vermemesine göre de tonlu ve tonsuz ünsüzler olarak sınıflandırılır. Boğumlanma sırasında geniz yolunun da devreye girdiği ünsüzler geniz ünsüzleridir. Diğerlerine oranla daha bol ses veren ünsüzler, akıcı ünsüzler adını alır. Bunlara bk.