Üstkurmaca (İngilizce: Metafiction), klasik anlamdaki (postmodernite öncesi) tüm kurmaca türlerine atıfta bulunan bir kurmaca türüdür.
Gerçek ile kurmaca arasındaki ilişkiyi sorgulamak/sorunsallaştırmak için bilinçli ve sistemli olarak dikkati, anlatının bir kurmaca olduğuna çeken kurmaca türüdür. Genellikle ironi ve yazarın anlatıya müdahalelerini içerir (yazarın da karakter olması). Bu anlamda, günümüz tiyatrosuyla karşılaştırılabilir; günümüz tiyatrosu, seyircinin bir oyun seyrettiğini unutmasına izin vermez. Üstkurmaca da okurlara, bir kurmaca ürünü okuduklarını unutmalarına izin vermez.
Üstkurmaca ilk kez modern ve postmodern edebiyatla ilişkilendirilmiştir; ancak, üstkurmaca ögelerine Cervantes'in Don Kişot'u ve hatta 14.yüzyılda yazılan Chaucer'ın Canterburry Tales'ında da rastlamak mümkündür.
1960'ların başlarında John Barth, Robert Coover ve William H. Gass gibi yazarlarca göze çarpmaya başlamıştır.
Bir grup Fransız roman yazarı, "yeni roman" (new novel) anlamına gelen "Nouveau Roman"adlı bir kurmaca türü oluşturmuşlardı. Bu "yeni roman" edebiyatı o kadar ileriye taşıdı ki üstkurmaca tekniği "roman nedir?" sorusunun tanımını geride bıraktı ya da tekrar sorgulanmasına yol açtı. Nouveau Roman, romanın genel-geçer kurallarından sıkılması muhtemel okurlar için ortaya çıkarılmış bir roman türüydü.
Üstkurmacayı gösteren özellikler
- Kendi içinde bir kurmaca anlatan bir kurmaca. (Hamlet'in babasını amcasının öldürüp öldürmediğini anlamak için düzenlediği oyun sahnesi - a play within a play)
- Roman yazan bir insanı anlatan bir roman. (Secret Window, Secret Garden, At Swim-Two-Birds, Atonement, The Curious Incident of the Dog in the Night-Time)
- Roman okuyan bir insanı anlatan bir roman. (Neverending Story, If On a Winter's Night a Traveler)
- Kendi içinde başka bir romanı anlatan bir roman. (Sophie'nin Dünyası)
- Başlık, paragraf ya da olay örgüsü gibi hikâye türünün belli başlı kurallarına göndermeler yapan hikâye. (John Barth'ın Lost in the Funhouse).
- Linear olmayan bir roman (kurgusu başı, gelişme bölümleri ve sonu şeklinde sistemli olarak ilerlemeyen), olay örgüsünün ortadan ya da sonundan başlanarak anlatıldığı bir roman. (B. S. Johnson'ın The Unfortunates adlı eseri, Julio Cortazar'ın Rayuela'sı).
- Olay örgüsüyle ilgili dipnotlar. (anlatım devam ederken yazarın araya girip kendi fikirlerini dile getirmesi.), ( Pale Fire, House of Leaves).
- Yazarın da romanın bir karakteri olması. (Sık sık araya girerek fikirlerini dile getirmesi yazarı da olay örgüsüne katar.), (A Series of Unfortunate Events, Life of Pi, Everything Is Illuminated, John Fowles'un Fransız Teğmenin Kadını).
- Kurmaca bir hikâye okuyan karakterin olduğu bir film. (The Princess Bride, Disney Channel'ın Life is Ruff'ı)
- Karakterin mırıldandığı, ıslık çalarak eşlik ettiği ya da dinlediği radyodaki şarkı ya da show veya film müziği ya da izlediği bir Şov programı ya da film içeren bir film ya da televizyon programı. ( The Simpsons'ın Homer's Triple Bypass bölümünün son sahnesi,ya da Sam Carter'ın Stargate SG1'in Chimera adlı bölümünde çalan şarkıyı mırıldanması).
- Başka bir romanın/eserin mekanını, zamanını, olay örgüsünü ya da karakterlerini başka bir perspektifle yeniden sunan benzer/paralel bir roman. (Tom Stoppard'ın Rosencrantz & Guildenstern Are Dead'i - Shakespeare'in Hamlet'inde geçen iki karakterdir.)
- Okuyucunun hikâyeye tepkisini önceden tahmin eden bir hikâye.
- Bir hikâyede kendilerinden yapılması beklenen eylemleri yapan karakterler. (Scream, Who Framed Roger Rabbit).
- Bir kurmacanın içinde olduklarını dile getiren/gösteren karakterler. (Stranger than Fiction, "The Great Good Thing", Puckoon, Spaceballs: the Movie)
- Y'nin "bizim dünyamız" olduğu aldatmacasını verebilmek için, kurmaca Y'nin yeni bir kısmı/parçası içinde kullanılan kurmaca X'in önceden var olan gerçek kısmı. (Clerks'teki Dante Hicks ve Randal Graves'in Star Wars ile ilgili yaptıkları konuşmayı içeren sahne).
- Yazarla iletişim içinde olan kurmaca bir karakter. (yazara laf atan karakter) (She-Hulk, Animal Man, Betty Boop, Daffy Duck).
- Yazdığı diyaloğa kendisini kendisinin yarattığı bir karakter olarak sokan yazarla iletişim içine giren bir karakter arasındaki diyalog. (yazarla karakter arasındaki bir diyalog), (Godel, Escher, Bach).
Çağdaş yazarlardan Paul Auster, yazılarında tüm dikkatini üstkurmacada toplamıştır ve belki de bu türün en aktif roman yazarıdır.