Arkeopteriks (İngilizce: Archaeopteryx; Latince telaffuz: [ɑːrkiːˈɒptərᵻks]; çev. 'eski kanat'), kuşumsu bir teropod dinozor, uçamayan tüylü dinozorlar ve çağdaş kuşlar arası geçişi simgeleyen en ünlü avialan cinsi. Cins, uzun süre geleneksel olarak kuşlar sınıfında (Aves) sınıflandırıldı; ancak daha güncel çalışmalarda, Avialae kladındaki en ilkel üyelerden biri –ya da deinonychosaur– olarak kabul edilir (aşağıya bakınız). 19. yüzyıl sonu ve 21. yüzyıl başı arası dönemde Archaeopteryx, paleontologlar ve popüler kitaplarca bilinen en eski kuş olarak kabul görmekteydi. İlerleyen süreçte Anchiornis, Xiaotingia ve Aurornis gibi daha yaşlı potansiyel avialanlar tanımlandı.
Archaeopteryx, yaklaşık 150 milyon yıl önce Geç Jura döneminde Güney Almanya'da yaşadı. Yaklaşık olarak Avrasya saksağanı boyutunda olup, en büyük bireyleri muhtemelen bir kuzgun boyutuna ulaşabilen Archaeopteryx, 0.5 m uzunluğa ulaşabilmekteydi. Küçük boyutu, geniş kanatları ve uçabilme veya havada süzülebilme yeteneği olduğuna kanaat getirilmesine rağmen Archaeopteryx, diğer küçük Mezozoyik dinozorlarıyla, günümüz kuşlarıyla barındırdığından daha çok ortak özellik barındırmaktadır. Keskin dişli çene, pençeli üç parmak, uzun bir kemikli kuyruk, ileri derecede genişletilebilen ikincil ayak parmağı, tüyler (ki sıcakkanlı olduğuna işaret eder) ve çeşitli iskeletsel özellikleri dromaeosauridler ve troodontidler gibi maniraptoranlarla paylaşmaktadır.
Bu özellikler Archaeopteryx'i net bir şekilde uçamayan dinozorlar ve kuşlar arasında bir geçiş fosili adayı yapmaktadır. Bu nedenle Archaeopteryx sadece dinozorlar alanında değil aynı zamanda kuşların kökeni alanında yapılan çalışmalar için önemli bir role sahiptir. 1861 yılında bir tüyden yola çıkarak isimlendirilmiş ve aynı yıl ilk defa bütün halinde Archaeopteryx örneği bulunduğu duyurulmuştur. İlerleyen süreçte on fosil daha gün yüzüne çıkarılmıştır. Bu fosiller arasında farklılıklar olmasına rağmen birçok uzman bulunan fosilleri tartışmalı şekilde tek bir tür olarak tanımlamıştır.
Bu on bir fosilin çoğu tüy izleri barındırmaktadır. Fosillerdeki tüylerin gelişmiş bir formda (uçuş tüyleri) olması, tüylerin evriminin Geç Jura'dan önce başladığının ispatıdır. Archaeopteryx'in tip örneği, Charles Darwin'in Türlerin Kökeni (1859) kitabını yayınlamasından iki yıl sonra keşfedilmiştir. Archaeopteryx Darwin'in atasal kuş ile ilgili teorilerini doğrulamakta ve bulunduğundan itibaren kuşların kökeni, ara geçiş formları ve evrim konuları için anahtar kanıt niteliğini taşımaktadır.
 |
| Archaeopteryx lithographica (Berlin örneği) |
 |
| Archæopteryx (Tüy) |
{tocify} $title={İçindekiler}
Bilimsel sınıflandırması
- Âlem: Animalia (Hayvan)
- Şube: Chordata (Kordalılar)
- Klad: Dinosauria (Dinozor)
- Klad: Saurischia
- Klad: Theropoda
- Klad: Avialae (?)
- Familya: †Archaeopterygidae
- Cins: †Archaeopteryx (Meyer, 1861)
Türleri
- Archaeopteryx lithographica (Meyer, 1861)
- Archaeopteryx albersdoerferi (Kundrát vd. 2019)
Sinonimler
- Griphosaurus (Wagner, 1861)
- Griphornis (Woodward, 1862)
- Archaeornis (Petronievics, 1917)
- Jurapteryx? (Howgate, 1985)
- Wellnhoferia? (Elżanowski, 2001)
Açıklama
Keşfedilen Archaeopteryx örneklerinin çoğu, Güney Almanya'nın Bavyera eyaletindeki Solnhofen kireçtaşından geliyor, bu oluşumdaki fosillerin bulunduğu nokta, yaklaşık 150,8–148,5 milyon yıl öncesine tarihlenir.
Archaeopteryx, kabaca bir kuzgun büyüklüğündeydi, geniş kanatlı ve vücut uzunluğuna göre uzun bir kuyruğa sahipti. Tahmini kütlesi 0,8 ila 1 kilogram (1,8 ila 2,2 lb) arasındadır, vücut uzunluğu ise 50 santimetreye (20 inç) kadar ulaşabilir. Archaeopteryx'in tüyleri, diğer özelliklerinden daha az belgelenmiş olmasına rağmen, yapı olarak günümüz kuş tüylerine çok benziyordu. Çok sayıda kuş özelliğinin varlığına rağmen, Archaeopteryx'in pek çok kuş dışı theropod dinozor özelliği de vardı. Archaeopteryx'in zamanın diğer dinozorlarıyla paylaştığı özelliklerin yanı sıra, modern kuşların aksine küçük dişleri ve kemikli bir kuyruğu vardı.
Sistematik
Godefroit vd. (2013) tarafından oluşturulmuş kladogram:
| Avialae |
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Wang vd. (2016), tarafından yapılmış filojenetik çalışma sonrasında oluşturulmuş kladogram.
 |
| Archaeopteryx lithographica canlandırması |
 |
| Bulunan örneklerin boyut karşılaştırması |
| Avialae |
| ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Aşağıdaki kladogram, Hartman ve arkadaşlarının (2019) analizine dayanmaktadır. Uçuşun muhtemelen paravian dinozorlar arasında beş ayrı kez evrimleştiğini, bunlardan ikisinin Avialae arasında (Scansoriopterygidler ve diğer avialanlarda) evrimleştiğini buldu. Archaeopteryx ve "anchiornithidler", Avialae'nin kardeş grubu Deinonychosauria'ya yerleştirildi.
| †Deinonychosauria |
| ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| Avialae |
| ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
 |
| 1906 yılındaki restorasyonu |
 |
| Drexel Üniversitesi Doğa Bilimleri Akademisi Müzesi'nde sergilenen, iskelet rekonstrüksiyonu |
arkeopteriks ne demek TDK sözlük anlamı ve açıklaması nedir?
isim, Fransızca archéoptéryx
Hem kuş hem sürüngen özellikleri gösteren bir hayvan fosili.
Biyoloji Terimleri Sözlüğü - 1998
bk. ilkel kuş