Amerika kara akbabası

 

Panama'da Coragyps atratus brasiliensis

Amerika kara akbabası (Coragyps atratus; İngilizce: Black vulture), ABD'nin kuzeydoğusundan Güney Amerika'da Peru, Şili'nin orta bölgesi ile Uruguay'a kadar olan alanda yaşayan Yeni Dünya akbabaları familyasından bir kuş türüdür. Yaygın ve sık rastlanan bir tür olsa da Kanada'dan Ateş Toprakları'nın güneyine kadar olan alanda üreyen hindi akbabasından görece daha dar bir alanda yaşar. Cathartidae familyasındaki Coragyps cinsinin yaşayan tek üyesidir. Adının ve görünüşünün benzemesine rağmen bu türün, içinde kartallar, atmacalar, çaylaklar ve tuygunları da barındıran Accipitridae familyasında yer alan bir Eski Dünya akbabası olan kara akbaba ile bir akrabalığı yoktur. Seyrek ormanlar ve çalılıklar içeren görece açık alanlarda yaşar. Kanat açıklığı 1,5 m.'ye ulaşan Amerika kara akbabası büyük bir kuş olsa da görece küçük bir akbaba türüdür. Tüy örtüsü kara, tüysüz başı ve boynu grimsi siyahtır. Gagası kısa ve kanca şeklindedir.

Leşçil olan Amerika kara akbabası leşle beslenmesinin yanı sıra yumurta da yer, yeni doğmuş hayvanları öldürerek de beslenir. İnsanların yaşadığı yerlerde çöplüklerden de beslenir. Besinlerini ya keskin görüşüyle ya da diğer Yeni Dünya akbabalarında olduğu gibi keskin koku alma duyusuyla bulur. Kuşların ses çıkarmasını sağlayan göğüs gırtlağı olmadığı için çıkarabildiği sesler hırıltılar ve tıslamalar ile sınırlıdır. Mağaralarda, ağaç kovuklarında ya da yerde yumurtlar ve genellikle yılda iki yavrusu olur. Yavrularını, yediklerini kusarak besler. ABD'de ABD Göçmen Kuşlar Yasası 1918 ile yasal koruma altındadır. Bu akbaba Maya el yazmalarında da yer alır.

{tocify} $title={İçindekiler}

Bilimsel sınıflandırması

• Âlem: Animalia (Hayvanlar)
• Şube: Chordata (Kordalılar)
• Sınıf: Aves (Kuşlar)
• Takım: Cathartiformes
• Familya: Cathartidae (Yeni Dünya akbabaları)
• Cins: Coragyps
• Tür: C. atratus
• İkili adlandırma: Coragyps atratus

Amerika kara akbabası dağılım haritası

Taksonomi

Amerikalı doğa bilimci William Bartram, 1792 tarihli Bartram's Travels adlı kitabında Vultur atratus "kara akbaba" veya "leş kuzgunu" diye Amerika kara akbabasından bahsetti. Alman ornitolog Johann Matthäus Bechstein bu türü resmî olarak aynı adla 1793 yılında tanımladı. Cins adı vultur, Latince yırtmak, yırtıcı anlamında gelen vulturus kelimesinden türetilmiştir ve kuşun beslenme alışkanlıklarına atıfta bulunur. Epiteti ātrātus, "kara giysili" anlamına gelir ve Latince "mat siyah" anlamında gelen āter sözcüğünden türetilmiştir.

Katır geyiği ile beslenen bir çift Amerika kara akbabası. John James Audubon'un The Birds of America eserinde 106 numaralı resim.

Louis-Pierre Veillot 1816 yılında cinsi Catharista olarak tanımladı ve tip türü C. urubu olarak belirtti. Fransız doğa bilimci Emmanuel Le Maout 1853'te bu türü C.urubu olarak şu anda bulunduğu Coragyps cinsi içine dahil etti. Geçmişte otorite olarak Isidore Geoffroy Saint-Hilaire listelenmiş olsa da herhangi bir resmî tanımlama yayımlamamıştır. Cins adı "kuzgun akbabası" anlamına gelir ve her iki kuşun Grekçe adı olan corax/κόραξ ve gyps/γὺψ sözcüklerinin birleştirilmesinden oluşturulmuştur.

American Ornithologists' Union başlangıçta Catharista atrata adını kullandıysa da üçüncü baskılarından itibaren Veillot'nun verdiği ad olan Catharista urubu adını kullanmaya başladı. Dördüncü baskıdan itibaren geçerli olan adını kabul ettiler.

Amerika kara akbabası, 12 milyon yıl kadar önce ayrılarak hindi akbabası, büyük ve küçük sarı başlı akbaba gibi türlerin ortaya çıktığı bir soyağacı dalının ilk ayrılan yani bazal türüdür.

Martin Lichtenstein And Dağları'nda yaşayan C. a. foetens alt türünü 1817'de, Charles Lucien Bonaparte Orta ve Güney Amerika'da yaşayan C. a. brasiliensis alt türünü daha küçük boyutlar ve küçük tüy örtüsü farklarına dayanarak 1850'de tanımladı. Yine de üç alt tür de görülen değişikliklerin klinal olduğu yani alt türler arasında bir ayrım olmadığı saptandı ve dolayısıyla alt türler artık tanınmamaktadır.

Coragyps cinsinin evrimsel tarihçesi

Plesitosen'in erken döneminden geç dönemine kadar, Amerika kara akbabasının günümüzde yaşadığı bölgede, Pleistosen kara akbabası olarak da bilinen tarihöncesi Coragyps occidentalis türü akbaba yaşadı. Bu kuş günümüz Amerika kara akbabasından boyutları haricinde çok fazla farklı değildi. Günümüzdeki Amerika kara akbabasıbdab %10 ila %15 arasında daha büyük olan bu kuşun gagası da görece daha yassı ve genişti. Günümüzde yaşayan şekli ile aynı ekolojik nişi dolduran bu kuşun son Buzul döneminde boyutlarını küçülterek günümüzdeki hâline evrimleştiği düşünülmektedir. Fosil kemikler sayesinde iyi belgelenmiş Coragyps cinsi iki kronotürün evrimsel dinamiği hakkında ender görülen bilgiler sağlar. Bu evrimsel dönüşümün son evrelerine insanlar da tanık olmuştur: Soyu tükenmiş türe ait bir kısmi fosil kemik kalıntısı ABD'de Paleo-Kızılderililer ile Erken Antik Amerika dönemine (MÖ 9000-8000 yılları) ait The Dalles, Oregon yakınlarında Celilo Şelâlesinda bir höyük içinde bulundu.

Coragyps occidentalis fosili

Fosil Amerika kara akbabalarının Pleistosen türüne mi günümüzde yaşayan türe mi ait olduğu daha fazla bilgiye ulaşılmadan tam olarak anlaşılamamaktadır. Günümüzde yaşayan türde görülen boyut değişiklikleri daha büyük olan tarihöncesi türde de mevcuttu. Dolayısıyla 1968'de Hildegarde Howard Meksika'da bulunan fosilleri Coragyps occidentalis mexicanus olarak tanımladı; Rancho La Brea gibi daha kuzeyde bulunan fosiller ise nominotipik alt tür C. o. occidentalis olarak ayrıldı. Güneyde bulunan tarihöncesi kuşlar günümüzde kuzeyde yaşayan Amerika kara akbabaları ile aynı boyutlardaydı ve yalnızca daha kalın tarsometatarsusları ile daha yassı ve geniş gagaları ile ayrılabiliyorlar. Bunu belirli bir kesinlikle yapabilmek için ise fosillerin bulunduğu bölgenin bilinmesi gereklidir. Pleistosen ve modern Amerika kara akbabaları iki ya da daha fazla soya ayrılmak yerine evrimsel bir süreklilik gösterdikleri için bazı yazarlar Pleistosen taksonlarını C. atratus türüne dahil eder.

Küba'da Geç Pleistosen'e ait bir başka fosil 2020 yılında Coragyps seductus olarak tanımlandı.

Fiziksel özellikleri

Amerika kara akbabası, 56–74 cm. boyu, 1,33-1,67 m. kanat açıklığı ile oldukça büyük bir yırtıcı kuştur. Kuzey Amerika ve And Dağlarından kuşlarda ağırlık 1,6 ila 3 kg. arasında değişirken tropikal ovalarda yaşayan daha küçük boyutlularının ağırlığı 1,18 ila 1,94 kg. arasında değişir. Teksas'ta 50 akbabanın ortalama ağırlığı 2,15 kg ölçülmüş iken, Venezuela'da 119 kuşun ortalama ağırlığı 1,64 kg. olarak belirlenmiştir. Büyük kanat kemiği 38,6–45 cm. uzunluğunda, en kısa kuyruk 16–21 cm. uzunluğunda ve görece uzun sayılabilecek tarsus 7-8,5 cm. uzunluğundadır. Tüy örtüsü genel olarak parlak siyah renktedir. Kafa ve boyun tüysüz, derisi ise koyu gri ve buruşuktur. Gözün irisi kahverengidir ve üst göz kapağında tamamlanmamış tek sıra alt göz kapağında çift sıra olmak üzere kirpikleri vardır. Bacaklar grimsi beyazdır. Ayakların iki ön parmakları uzundur ve küçük bir perdeye sahiptir. Ayaklar yassı, görece zayıftır ve kavramak için çok uygun değildir. Görece keskin olmayan pençeler de kavrama için evrimleşmemiştir.

Coragyps atratus brasiliensis

Burun delikleri septum ile ayrılmamış aksine deliklidir; yandan bakılınca gaga boyunca arka taraf görülebilir. Kanatlar geniştir ama görece kısadır. Büyük teleklerin alt kısmı beyazdır ve uçarken kanadın kenarında, alt kısımda beyaz benek olarak görülür. Kuyruk kısa ve küttür, katlanmış kanatların ucuna kadar ancak gelir. Alt türlerin boyutları Bergmann kuralına uygun olarak değişir ve kanat altı beyaz leke büyüklüğü de alt türler arasında değişiklik gösterir.

Bir lösistik Coragyps atratus brasiliensis 2005 yılında Ekvador'un Piñas Kantonu'nda gözlemlenmiştir. Tüy örtüsünün tamamına yakın beyaz olan kuşun yalnızca tarsus ve kuyruğu ile bazı kuyrukaltı tüyleri siyahtı. Derisi normal renkli olduğu için albino olmayan kuş, normal renkli yirmi kadar diğer kuş ile aynı sürüdeydi.

Erişkin ve genç Amerika kara akbabası

Dağılımı ve yaşam alanı

Amerika kara akbabası Nearktik ve Neotropikal biyocoğrafik bölgelerinde dağılım gösterir. Coğrafi dağılım sınırı Orta Atlantik eyaletlerini, Ortabatı eyaletlerinin en güney bölgelerini, Güney eyaletlerini, Meksika, Orta Amerika ve Güney Amerika'nın çoğunu kapsar. Genel olarak yaşadığı bölgelerde yerleşik olarak bulunsa da en kuzey bölgelerde kısa mesafeli göçe rastlanır, diğer bölgelerde de olumsuz koşullar altında yerek hareketler görülebilir. Güney Amerika'da coğrafi dağılım sınırı Peru'ya, Şili'nin orta bölgelerine ve Uruguay'a kadar uzanır. Karayip Adalarında geçit kuşu olarak gözlemlenebilir. Seyrek ormanlık ve çalılık içeren açık alanları tercih eder. Aynı zamanda nemli düşük rakımlı ormanlarda, makilik alanlarda, ovalarda, sulak alanlar ve bataklıklarda, otlaklarda ve bozulmuş eski ormanlık alanlarda da yaşar. Düşük rakımları tercih ettiğinden dolayı dağlık alanlarda nadiren görülür. Genellikle ya havada süzülürken ya da ölü ağaçlara, çitlere tünemiş olarak gözlemlenir.

Uçan Amerika kara akbabası

Ekoloji ve davranış

Amerika kara akbabası besin ararken yüksekte süzülür ve süzülerek uçarken kanatlarını yatay olarak tutar. Kısa kanat çırpmanın ardından kısa süreli süzülerek uçar. Kanatları diğer akbabalardan daha kısa olduğu ve bu nedenle daha küçük kanat alanına sahip olduğu için uçuşu diğer akbabalardan daha az verimlidir. Hindi akbabası ile kıyaslandığında Amerika kara akbabası uçarken kanatlarını daha sıklıkla çarpar. Yanına yaklaşıldığında ya da rahatsız edildiğinde kustuğu bilinir; bu hem avcıları caydırmak hem de uçuşa geçerken ağırlığını azaltmak için kullandığı bir yöntemdir. Tüm Yeni Dünya akbabalarında görüldüğü gibi Amerika kara akbabası da dışkılarını bacaklarına yapar ve ürohidroz diye bilinen süreçle, dışkı ve idrarlarındaki suyun buharlaşmasıyla kendilerini serinletirler. Bu şekilde tüysüz tarsuslarda ve ayaklarındaki kan damarlarını serinletir ve beyaz renkli ürik asidin bacakları boyunca iz yapmasına neden olur. Göğüs gırtlağı olmadığı için Amerika kara akbabası, diğer Yeni Dünya akbabaları gibi sınırlı ses çıkarma yeteneğine sahiptir. Genellikle sessiz olmasına karşın huzursuz olduğunda ya da beslenirken tıslama ve hırıltı sesleri çıkarabilir. Amerika kara akbabası büyük sürüler içinde yaşar. Ortak olarak yaşadıkları bölgelerde Amerika kara akbabası, Hindi akbabası grupları ile birlikte aynı yere tüner. Amerika kara akbabası genellikle gruplar hâlinde besin arar ve genellikle besin ararken yalnız dolaşan Hindi akbabalarını buldukları leşten uzaklaştırabilirler.

Copacabana, Rio de Janeiro üzerinde süzülürken.

Hindi akbabası gibi, bu akbaba türü de sıklıkla kanatlarını açmış şekilde ayakta dururken gözlemlenebilir. Bu postürün kanatlarını kurutma, vücudu ısıtma ve bakterileri güneş altında pişirerek yok etme gibi farklı işlevlere hizmet ettiği düşünülmektedir. Aynı davranış diğer Yeni Dünya akbabaları, Eski Dünya akbabaları ve leylekler tarafından da sergilenir.

Üremesi

Amerika kara akbabalarının üreme mevsimi yaşadıkları yerlerin enlemine göre farklılık gösterir. Örneğin ABD'de Florida'da yaşayan kuşlar ocak ayından itibaren üremeye başlarken Ohio'da yaşayanlar genellikle mart ayından önce üremeye başlamaz. Güney Amerika'da Arjantin ve Şili'de yaşayan kuşlar eylül ayında en erken yumurtlamaya başlarken kıtanın daha kuzeyinde olanlar ise genellikle ekim ayına kadar bekler. Güney Amerika'daki bazı kuşlar ise bundan daha da geç yumurtlamaya başlar, örneğin Trinidad'takiler genel olarak kasım ayından önce yumurtlamazken Ekvador'dakiler ise şubat ayına kadar bekleyebilirler. Çiftler, yerde yapılan kur ritüelinden sonra oluşur. Kur ritüeli esnasında birkaç erkek bir dişinin etrafında çember şeklinde, kanatları yarım açık olarak ve kafalarını sallayarak, kasılarak dolanırlar. Bazen, seçtikleri yuva yerinin üzerinde, havada pike yaparak ve birbirlerini kovalayarak kur uçuşları da yapabilirler.

Yumurta, Museum Wiesbaden koleksiyonu

Amerika kara akbabası ormanlık alanlarda, kütük oyuklarına ya da başka boşluklara, nadiren yerden 3 m. yüksekte olacak şekilde, yere yumurtlarlar. Genel olarak yuvalarında herhangi bir malzeme kullanmasalar da yuvanın etrafındaki alanı parlak renkli plastik parçaları, cam kırıkları ya da şişe kapakları gibi metallerle süsleyebilirler. Genel olarak iki yumurta ile kuluçkaya yatmalarına rağmen bu sayı bir ila üç yumurta arasında değişebilir. Oval şeklindeki yumurtanın ortalama ölçüleri 7,56 x 5,09 cm.'dir. Pürüzsüz, gri-yeşil, mavimsi ya beyazımsı kabuğu olan yumurtanın geniş kısmında genellikle lavanta renginde ya da soluk kahverengi lekeler bulunur. Her iki ebeveyn de kuluçkaya yatar ve yavrular 28 ila 41 gün arasında yumurtadan çıkar. Yumurtadan çıkan yavruların üzeri, Hindi akbabasında beyaz iken Amerika kara akbabasında ten rengi yumuşak tüylerle kaplıdır. Her iki ebeveyn de yuvada kusarak yavruları beslerler. Yavrular iki ay boyunca yuvada kalır ve 75 ila 80 gün içinde başarılı bir şekilde uçabilirler. Amerika kara akbabalarının başka hayvanlar tarafından avlanması pek muhtemel olmasa da yumurtalar ve yuvadaki yavrular rakunlar, koatiler ve tilkiler gibi memeliler tarafından bulunduğunda yenebilirler. Saldırganlığı ve boyutları sayesinde az sayıda avcı hayvan erişkin akbabaları tehdit edebilir. Ancak çatışma durumlarında bazı kartallar akbabaları öldürebilir, hatta akbabadan daha küçük bir kuş olan Spizaetus ornatus türü atmaca kartalının Amerika kara akbabası avladığı bilinmektedir.

Amerika kara akbabası yumurtadan çıkmış yavruları

Bir çift genç Amerika kara akbabası.

Beslenmesi

Doğal ortamlarda Amerika kara akbabası asıl olarak leş yer. İnsanların yaşadığı bölgelerde ise çöplüklerde beslendiği gibi yumurta, çürümüş bitkiler yediği gibi yani doğmuş memelileri yaralayarak öldürebilir. Diğer akbabalar gibi, hastalıklara üreme kaynağı olabilecek leşleri ortadan kaldırdığı için ekosistem içinde önemli bir rol oynar. Amerika kara akbabası besinlerini ya görerek ya da Cathartes cinsi Yeni Dünya akbabalarını leşlere doğru giderken takip ederek bulur. Hindi akbabası, küçük sarı başlı akbaba ile büyük sarı başlı akbaba gibi bu akbabalar ölü hayvanların çürüme başlangıcında ortaya çıkan etil merkaptan gazının kokusunu tespit ederek besin ararlar. Yüksek koku tespit yetenekleri sayesinde ormanda ağaç örtüsü altında kalan leşleri tespit edebilirler. Amerika kara akbabası beslenme sırasında saldırganlaşır ve kendinden kısmen büyük olan Hindi akbabasını leşlerin yanından kovalayabilir.

Amerika kara akbabası orman leyleği ile beslenirken

Amerika kara akbabası bazen sürü hayvanları ve geyiklerle de beslenir. Sürü hayvanlarını avlayan tek Yeni Dünya akbaba türüdür. Ara sıra doğum yapmakta olan inekleri taciz etseler de asıl olarak yeni doğmuş sığır yavrularını avlarlar. Doğduktan sonraki ilk birkaç hafta buzağı akbabaların yanına yaklaşmasına izin verir. Akbabalar grup halinde buzağının üstüne üşüşür ve gözlerini ya da burnunu ve dilini gagalarlar. Şoka giren buzağıyı akbabalar öldürür. Amerika kara akbabalarının bazen dinlenmekte olan kapibaralar ve Baird tapirlerinin üzerinden keneleri ayıklayıp yedikleri de gözlemlenmiştir.

Leşçil davranışları olan diğer kuşlar gibi Amerika kara akbabası da patojenik mikroorganizmalara ve toksinlerine karşı direnç gösterir. Bu direnci çok sayıda süreç açıklayabilir. Antimikrobiyal ajanlar karaciğer ya da mide epiteli tarafından salgılanabilir, ya da türün normal mikrobiyotasını oluşturan mikroorganizmalar da üretebilir.

Yasal korunma durumu

ABD'de ABD Göçmen Kuşlar Yasası 1918, Kanada'da Göçmen Kuşların Korunması Konvansiyonu, ve Meksika'da da Meksika Göçmen Kuşlar ve Av Hayvanı Memelileri Koruma Konvansiyonu ile yasal koruma altındadır. ABD'de izinsiz olarak Amerika kara akbabası satın almak, öldürmek ya da sahiplenmek yasaktır ve cezası 15.000 ABD doları ile altı aya kadar hapis cezası olabilmektedir. IUCN Kırmızı Listesinde asgari endişe altında hayvanlar arasında listelenmiştir. Popülasyonlar istikrarlı olarak görünmektedir ve on yılda ya da üç jenerasyonda %30'un üzerinde bir azalma kriteri gerektiren tehdit altında türler listesi sınırlarına ulaşmamıştır.

At leşi üzerinde akbaba sürüsü

İnsanlarla ilişkileri

Yeni doğmuş sığırları avladığı için Amerika kara akbabası sığır yetiştiricileri tarafından tehdit olarak görülmektedir. Amerika kara akbabalarının dışkıları ağaçlara ve diğer bitki örtüsüne zarar verebilir. Akbabalar savunma olarak, bacaklarındaki bakterileri öldüren kötü kokulu ve aşındırıcı bir madde kusarlar. Bu kusmukları radyo iletişim kulelerindeki metali aşındırır ve bakım işçileri için zararlıdır. Kuşlar ayrıca yüksek kulelerde aşağı bıraktıkları avları ile aşağıdaki insanlar için tehdit oluşturabilir.

Kuşlar, özellikle Rio de Janeiro'da Tom Jobim Uluslararası Havaalanının çevresindeki çöp alanlarında büyük gruplar hâlinde toplandıkları zaman olduğu gibi havayolu trafiği için tehdit oluşturabilir.

ABD Göçmen Kuşlar Yasası 1918, yalnızca yaralı kuşların ve doğal ortamlarına dönemeyecek durumda olanların esaret altında tutulmasına izin vermektedir.

Popüler kültürde yeri

Amerika kara akbabası Maya el yazmalarında çeşitli Maya hiyerogliflerinde görülür. Normal olarak ya ölümle ya da yırtıcı kuşlarla bağlantılıdır. Akbabanın sembolü sıklıkla insanlara saldırırken resmedilmiştir. Bu akbaba türü, kral akbaba da olduğu gibi dinsel bağlantılar içinde yoktur. Bazı hiyeroglif sembolleri Amerika kara akbabasının delik burun deliğini ve çengel gagasını açıkça gösterse de diğerleri yalnızca siyah ve akbabamsı bir kuş tasviri oldukları ve kral akbabanın gagasındaki et parçasının resmedilmemiş olması nedeniyla Amerika kara akbabası olarak değerlendirilmiştir.

Amerika kara akbabası Peru'nun Lima şehrinde önemli bir kültürel semboldür.

Bu akbaba türü iki pulun üzerinde yer almıştır: 1990 basımı Guyana ve 1994 basımı Nikaragua pulları.