yapım eki

 

yapım eki

Yapım eki, isim ya da fiil kök veya gövdelerine eklenerek onlardan yeni isimler ya da fiiller türeten ektir. Ayrıca yapım ekleri tema dışına çıkmadan yeni bir kelime oluşturur. Onu çekim ekinden ayıran özelliği budur. Yapım ekleri eklendiği sözcüğün anlamını ya da türünü de değiştirir ve -bazı istisnalar dışında- her zaman çekim eklerinden önce gelir. Yapım eki almış bir sözcüğe türemiş sözcük denir. Yalın hâldeki türemiş sözcükler gövde olarak da bilinir.

{tocify} $title={İçindekiler}

İsimden isim yapan ekler

İsim soylu sözcüklerden yeni bir isim soylu sözcük yapan eklerdir. Yeni oluşturulan sözcük genellikle eskisi ile yakın anlam ilişkisine sahiptir.

  • el: söz-el, güz-el (göz kökünden)
  • siz: su—suz, para—sız, ev—siz
  • ci: göz—cü, sanat—çı, yol—cu, simit—çi
  • : çocuk—su, ipek—si
  • ce: Türk—çe, İngiliz—ce, Alman-ca (Eşitlik hâl eki -ce ile karıştırılmamalıdır.)
  • daş: karın-daş > kardeş, çağ-daş, arka-daş, yol-daş, meslek-taş
  • inci: üç-üncü, beş-inci
  • lik: şeker-lik, kömür-lük, göz-lük, kulak-lık, dost-luk
  • li: köy—lü , para—lı , ağaç—lı, Ankara-lı, ev-li
  • da/de göz-de, söz-de
  • er: üç-er, beş-er
  • ki: yarın-ki, dün-kü
  • msi: ekşi-msi, acı-msı, meyve-msi
  • cil: ev-cil, et—çil, ben—cil, insan—cıl
  • şın/cın: sarı—şın, yal-çın (yalt=sert), hır-çın (hır=kavga)
  • sal: kum—sal
  • ıt: yaş—ıt
  • ceğiz: kız—cağız, çocuk—cağız
  • cik: tepe-cik, azı-cık, küçü—cük
  • ti: esin-ti, hırıl—tı, cıvıl—tı
  • z: yalın-z, iki-z

İsimden fiil yapan ekler

İsim soylu sözcüklerden fiil yapan eklerdir.

  • -la-,-le-: su-la, uğur-la, rahat-la, diş-le, iş-le, özet-le
  • -al-,-el-: çoğ-al, az-al, dar-al, kör-el, düz-el
  • -l-: doğru-l, sivri-l, eksi-l, ince-l
  • -a-, -e-: kan-a, yaş-a, boş-a, tür-e, ben(i)z-e
  • -ı-,-i-,-u-,-ü-: Bu ek, eski Türk yazı dillerinde kullanılan ve bugün bazı sözcüklerde donuklaşmış olarak bulunan bir ektir. uz-u-n, sak-ı-n, şak-ı
  • -ar-,-er-: yaş-ar, mor-ar, kara-ar, sar(ı)-ar, yeş(il)-er
  • -da-,-de-: fısıl-da, horul-da, gürül-de, hışıl-da, höpür-de
  • -t-: yön-(e)t, göz-(e)t
  • -k-: gec-ik, bir-ik, göz-ük
  • -msa-,-mse-: az-(ı)msa, ben-(i)mse, küçü(k)-mse, öz-(ü)mse
  • -kır-,-kir-,-kur-,-kür-: fış—kır, hay—kır, çem-kir, tü-kür, süm-kür
  • -lan-,-len-: yaş-lan, ev-len, ses-len
  • -laş-,-leş-: güzel-leş, iyi-leş, yoğun-laş, katı-laş, sıvı-laş
  • -sa-,-se-,-sı-,-si-,-su-,-sü-: su-sa, garip-se, önem-se, yad-,

Fiilden isim yapan ekler

Fiil kök veya gövdelerine gelerek isim, sıfat gibi isim soylu sözcükler veya fiilimsiler oluşturan eklerdir:

  • ce: düşün—ce, eğlen—ce
  • ecek: giy-ecek, yak-acak, aç—acak, iç-ecek
  • ak: yat—ak, kaç—ak, dur—ak
  • : kaldır—, say—, ayır—
  • ge: böl—ge, bil—ge, süpür—ge
  • gi: sev—gi, çal—, as—, sil-gi, iç-ki
  • giç: bil—giç, dal—gıç, başlan—gıç
  • gin/kin: yor—gun, bil—gin, bez—gin, bit—kin, bas-kın, yay-gın
  • i: yaz—ı, öl—ü, yap—ı, çat—ı, kok—u, doğ—u
  • ici: yap—ıcı, gör—ücü, al—ıcı, sat—ıcı
  • ik: kes—ik, aç—ık, göç—ük
  • im: say—ım, seç—im, öl—üm, ölç—üm
  • in: yığ—ın, ak—ın, tüt—ün, ek—in
  • inç: gül—ünç, sev—inç
  • geç: yüz—geç, utan—gaç
  • inti: kes—inti, çık—ıntı, dök—üntü
  • ir: gel—ir, ok—ur
  • er: gid-er, yaz-ar,
  • : otur—, yürü—y-üş
  • it: geç—it, yak—ıt, ölç—üt
  • kan: çalış—kan, üret-ken, unut—kan, kay—gan
  • ma: konuş-ma, dondur-ma (olumsuzluk eki -ma ile karıştırılmamalıdır.)
  • mek: ye-mek, çak-mak, git-mek, duy-mak
  • maç: bula-maç, yırt-maç
  • mbaç: dola-mbaç, sakla-mbaç
  • ti: belir—ti, kızar—

Fiilden fiil yapan ekler

Bir fiilden yeni bir fiil yapan eklerdir.

  • dir: bil-dir, gül-dür, yap-tır, koş-tur
  • ele: kov-ala, silk-ele
  • er: gid-er, çık-ar
  • imse: duy-umsa, gül-ümse, an-ımsa
  • in: gez-in, gör-ün, sev-in, taşı-n
  • r: kaç-ır, bat-ır, iç-ir, şaş-ır
  • ş: gör-üş, uç-uş, gül-üş (Mastarlarla karıştırılmamalıdır.)
  • t: uza-t, sap-ıt, kork-ut, üşü-t
  • il: sev-il, kır-ıl, sat-ıl

Bu şekilde üretilen yeni fiiller genellikle ilk fiille anlam bakımından yakından ilişkilidir:

  • görmek > görünmek, kovmak > kovalamak

Ancak bazı durumlarda orijinal fiilden oldukça farklı anlamlarda olabilirler:

  • sevmek > sevinmek

yapım eki ne demek TDK sözlük anlamı ve açıklaması nedir?

isim, dil bilgisi

Kelime kök veya gövdesine getirilerek kelimenin yeni bir anlam kazanmasını sağlayan ek: -lik (göz-lük); -ci (ev-ci); -li (ev-li); -inç (sev-inç); -gi (sev-gi); -daş (vatan-daş) gibi.

Dilbilgisi Terimleri Sözlüğü - 1972

Türkçe: teşkil lâhikası, iştikak lâhikası, İngilizce: morpheme, Fransızca: morphème, affixe de formation, Almanca: Formans, Bildungselement

(Derleme.. şekil eki, morfem, yapı eki, tekil eki) Sözcük kök veya gövdesine getirilerek sözcüğün yeni bir kavram kazanmasını sağlayan ek: -lik (göz-lük) , -ci (ev-ci) , -li (ev-li) ; -ine (sev-inç) , -gi (sev-gi) ; -daş (vatan-daş) , -dır- (sev-dir-) , -in-(sev-in-) , -leyin (gece-leyin) vb.

Gramer Terimleri Sözlüğü - 2003

İngilizce: derivational affix, Fransızca: affixe de formation, Almanca: Formans, Bildungselement

Kelime kök ve gövdelerine getirilerek yeni kavramların yansıtılmasını, kavramlara karşılık yeni kelimeler yapılmasını sağlayan ek. +lIk / +lUk: odunluk, dizlik yakınlık;+ÇI /+ÇU: yarışçı, izci; +lI/+lU: tuzlu; -AcAk: yiyecek, yakacak: + IcI/+UcU: sızıcı, itici, görücü; +A-: boşa-, yaşa-;+dAş: addaş> adaş, yoldaş, ülküdeş, -l-: yarıl-, kırıl-;+ lA-: başla-, izle-, tuzla-; -(I)n-/-(U)n-: sevin-, soyun-; -(I)ş-/-(U)ş-: koşuş-, üşüş- vb. Türkçede yapım ekleri addan ad, addan fiil, fiilden ad ve fiilden fiil türeten ekler olmak üzere dört tür oluşturur. Karşıtı çekim eki’dir.

Türk Dünyası Gramer Terimleri Kılavuzu - 1997

Azerbaycan Türkçesi: sözdüzäldici şakilçi; Türkmen Türkçesi: söz yasaycı affiks (goşulma);Gag.: laf kurucu afiks; Özbek Türkçesi: yasóvçi qóşimça; Uygur Türkçesi: söz yasiğuçi qoşumçä;Tatar Türkçesi: süz yasağıç ~ yasağıç quşimça ~ süz yasawçi quşimça; Başkurt Türkçesi: hüz yahawsı affiks (yalgäw); Kmk: söz yaratıwçu koşumça ~ söz etegen koşumça ~ söz yaratagan koşumca; Krç.-Malk.: söz kurawçu affiks (calgaw); Nogay Türkçesi: söz yasawış kosımşa; Kazak Türkçesi: söz turdıruwşı jurnak ~ sözjasamdık jurnak; Kırgız Türkçesi: söz casoo afiksi (müçösü); Alt:: sös büdüreeçi kojulta; Hakas Türkçesi: sös püdîrceňhozım; Tuva Türkçesi: ço'gaadılga kojumaa; Rusça: slovoobrazuyuşçiy affiks

Yorum Gönder

Daha yeni Daha eski