İblis, Tanrı'ya isyan ettiğine inanılan ruhani bir yaratıktır. İslam mitolojisine göre ilk şeytandır. Böylece kötülüğün sembolü haline gelmiştir. Bu sebeple genellikle ya şeytanların lideri ya da dinlerdeki şeytanların ilki olarak tasvir edilir.
{tocify} $title={İçindekiler}
Etimoloji
İblis; Eski Yunanca diábolos (διάβολος) "iftiracı, şeytan" sözcüğünün modifiye edilmesi ile türetilmiş Arapça sözcüktür. Diabállō διαβάλλω "iftira etmek, yanıltmak" anlamında bállō, bol- βάλλω, βολ- "atmak" fiilinden dia- önekiyle türetilmiştir. Ayrıca İtalyanca diabolo, Fransızca diable, İngilizce devil, Almanca Teufel ve eski Türkçede Albız aynı kelimenin diğer karşılıklarıdır.
Kelime Kökeni
Arapça iblīs إبليس "şeytan" sözcüğünden alıntıdır. Arapça sözcük Eski Yunanca diábolos διάβολος "iftiracı, şeytan" sözcüğünden alıntıdır. Bu sözcük Eski Yunanca diabállō διαβάλλω "iftira etmek, yanıltmak" fiilinden türetilmiştir. Yunanca fiil Eski Yunanca bállō, bol- βάλλω, βολ- "atmak" fiilinden dia+ önekiyle türetilmiştir.
Tarihte En Eski Kaynak
[ Aşık Paşa, Garib-name (1330) ]
Bu kaynak kayıtlara geçmiş ve iblis kelimesinin kullanıldığı yazılı ilk kaynaktır. Kullanımı daha öncesinde sözlü olarak veya günlük hayatta yaygın olabilir.
Hristiyanlık mitolojisi
Hristiyanlığa göre, İblis'in cennetten düşmeden önce Lucifer idi. Düşüşü için farklı sebepler var:
- Adem'den önce kendini secde etmedi. Bu görüş, "Bartholomew'un Soruları" gibi apocrypha'dan ya da "Miltons Paradise Lost" gibi diğer İncil dışı eserler gibi geldi.
- İdris kitabına göre, cinlerin liderine Azazil denirdi. İnsanlara yasak bilgi vermiştir. Ama İblis o düşmüş melek değil, onun yerine, düşmüş melekleri ve cinleri cezalandırmak için gönderilir. Bununla birlikte, bir şekilde onları ve insanları günah işlemeye teşvik ettiği ima ediliyor. İblis'in nasıl yaratıldığı ya da günahı nasıl baştan çıkardığı anlatılmaz.
- Yeni Tanrı olmaya çalışıyordu. Ancak girişiminde, yeraltı dünyasının en aşağılarına düştü. Bu, Yeşaya'nın bir babylonian kralı hakkında yorumundan türemiştir. Buna göre kral, daha önce İblis'ın başına gelenlerle karşılaştırıldı. Bu, Hıristiyanlıktaki İblis'in ana açıklaması oldu.
Bazı Ortaçağ literatüründe, İblis cehennem çukurlarında zincirlenirken, emirlerini yerine getirmek için Şeytan'ı kölesi olarak gönderir. O kendini beğenmişliği temsil eden ruhani olarak tanımlandı.
 |
| 14. yüzyıl başlarında, Katolik Kilisesi tarafından aforoz edilen Tapınakçıların taptığı iddia edilen iblisi figür. |
İslam mitolojisi
İslam mitolojisinde ne olduğu konusunda çeşitli görüşler ileri sürülmüştür.
1) İblis, bir melek idi. Bu görüşte meleklerin cenneti koruyan cin adlı bir kabileye mensup olduğu görüşü hakimdir. Özünde onlar cinler değil, ama bu meleklere cinler deniyordu. İblisin ismi Azazil idi ve o meleklerin lideri idi.
2) İkinci izaha göre ise, İblis ateşten yaratılmış olan cin şeytanlarındandı ve onların ilk atasıydı.
3) Üçüncü görüşe göre o, meleklerdendi, ama sonra şeytana dönüştürüldü. Sonra Kuran İblis'e Cinler diyor, davranışını açıklıyor, çünkü Allah'ın emrini sorgulayarak kibirli hale geldi.
Allah; yeryüzünde bir halife (insan) yaratacağını söylediğinde, Melekler O'na yeryüzünde fesat çıkartıp, kan dökecek birini mi yaratmak istediğini sorarlar. Fakat yaratılıp kendilerinden Adem'e secde etmeleri istendiğinde secdeye kapanırlar. İblis ise secde etmez. İblis'e neden secde etmediği sorulur. O kendisinin ateşten, Adem'in ise topraktan yaratıldığı söyler ve secde etmez. Bu durum Tanrının öfkesini çeker. İblis ise Tanrıyla pazarlığa girişir kendisini bu duruma düşüren Ademoğullarını, aynı duruma düşürebilmek için Allah'tan kıyamet gününe kadar izin ister ve o izin kendisine verilir. Melekler ise Allah kendilerini onun gibi yaratmadığı için şükrederler ve bir kez daha secdeye giderler. Müslümanların namazda üst üste iki kez secdeye gitmesi de bu olayı hatırla(t)mak içindir. Cehennemin yedinci tabakasında zincirlenmiş ikamet ediyor. "Kıyamet gününden" sonra bir meleğe dönebilirler.
 |
| İblis'in Taberî tarafından tasviri |
Kur'an'da
Kur'an'da İblis kelimesinin kullanıldığı bazı ayetler mevcuttur;
"Hani meleklere, “Âdem için saygı ile eğilin” demiştik de İblis hariç bütün melekler hemen saygı ile eğilmişler, İblis (bundan) kaçınmış, büyüklük taslamış ve kâfirlerden olmuştu."(Bakara: 34)
- "Hani Meleklere, “Âdem için saygı ile eğilin” demiştik, onlar da saygı ile eğilmişlerdi. Yalnız İblis saygı ile eğilmemiş, “Hiç ben, çamur halinde yarattığın kimse için saygı ile eğilir miyim?” demişti.
- Yine demişti ki: “Benden üstün tuttuğun kişi bu mu, söyler misin? And olsun eğer beni kıyamete kadar ertelersen, onun soyunu, pek azı hariç, azdırarak kontrolüm altına alacağım.”
- Allah şöyle dedi: “Çekil, git”. Onlardan kim sana uyarsa kuşkusuz Cehennem tam bir karşılık olarak hepinizin cezası olacaktır.”
- Onlardan gücünün yettiğinin ayağını çağrınla kaydır. Atlıların ve yayalarınla onların üzerine yürü. Onların mallarına ve evlatlarına ortak ol. Onlara vaatlerde bulun. Hâlbuki Şeytan onlara aldatmadan başka bir şey vadetmez." (İsra suresi: 61-64)
İblis'in cehennemde prensleri ve görevleri
On dokuz prens, cehennemi cezalandırma ruhları olarak yönetir ve emrinde bir şeytan ordusu vardır ve melekler gibi çeşitli görevler verilir:
- Hanzeb ve Hadis: Namaz kılanlara müvekkil edilmiş olan şeytandır. İnsanlara Allah'ı unutturmak, namazda esnetmek, namazda etrafa baktırmak, namazda uyku getirmek, namazda vesvese vermekle görevlidir.
- Velhan: Temizlikte (abdestte) çok su kullandırarak vesvese verir. Çok su kullandırır, sonra da gülüp alay eder.
- Zellenbur ve Zelniyun: Çarşılarda esnafa bozuk mal satmayı, eksik tartmayı, hile yapmayı, yalan yemini, malını methetmeyi, malın kusurunu gizlemeyi ve insanları aldatmayı güzel gösterir.
- Menşut: Yalan haber verdirten, söz taşıttıran, günahları işlettiren, gambazlık yapan kimselere görevlendirilmiş olan şeytandır.
- Kabkab: İnsanların başına bela çıkartan şeytandır.
- Mihrez el-Ahmer: İblis'in çocuklarından biridir. Babası gibi insan soyunun cinlerden üstün olduğunu kabul etmez. Kırmızı renkte ve insan görünümündedir. İnsanlara tasallut ettiğinde (musallat olduğunda) burunlarından kan akıtır. Kuyuları kurutur.
- Aver ve Vasim: Zina ve livata yaptıran şeytandır. Erkek ve kadın şehvetleriyle uğraşır.
- Vesnan: Uyku şeytanıdır. Namaz ve diğer ibadetler için kafayı ve göz kapaklarını bastırır, zina ve hırsızlık gibi günahlar için insanı uyarır.
- Betr ve Sabr: Musibet şeytanıdır. Bağırıp çağırma, yüze tokat vurma gibi cahiliye adetlerini güzel gösterir. Musibet ve felaket anlarında insanları ağlatan, feryat ettiren, elbiselerini yırttıran, yüzlerini ve dizlerini dövdüren şeytandır.
- Dasim: yemek şeytanıdır. İnsan besmele çekmediğinde, onunla yemek yer, eve girer, yatakta uyur. Besmele ile dürülmemişse elbiseleri giyer, karı koca arasında düşmanlık meydana getirmeye çalışır.
- Met'un veya Mes'ût: İnsanlar arasında yalan haberleri yayar, sonra onların aslı çıkmaz.
- Medhes: Bozuk arzulara saptırmak için alimlerle uğraşır.
- El Ebyaz: Peygamberlere ve velilere musallat olan şeytandır. Peygamberlere bir zararı dokunamaz, veliler ise onunla mücadele ederler.
Müslüman Kardeşler
İslam âlimlerinin ve İmamlar çoğunun aksine (Abdullah bin Abbas, Taberî, Eş'arî, Beyzavî, Alusi), Müslüman kardeşliğin akide takipçileri, İblisın bir melek olduğunu reddediyorlar. Melekler, peygamberler ve azizler hakkında birçok masalda olduğu gibi, onları uydurmuş olarak görürler ve bu tür raporları dikkate almazlar. İslam düşmanlarından alındıklarına inanıyorlar.
Ayrıca bakınız
TDK sözlük anlamı ve açıklaması nedir?
Arapça iblīs
1. isim, din bilgisi Şeytan.
2. isim, mecaz Kötü, düzenci kimse:
"Ne iblistir o Sezai, bir ben bilirim, bir de Allah." - Attila İlhan
Kelime Kökeni
Arapça iblīs إبليس "şeytan" sözcüğünden alıntıdır. Arapça sözcük Eski Yunanca diábolos διάβολος "iftiracı, şeytan" sözcüğünden alıntıdır. Bu sözcük Eski Yunanca diabállō διαβάλλω "iftira etmek, yanıltmak" fiilinden türetilmiştir. Yunanca fiil Eski Yunanca bállō, bol- βάλλω, βολ- "atmak" fiilinden dia+ önekiyle türetilmiştir.
Tarihte En Eski Kaynak
[ Aşık Paşa, Garib-name (1330) ]
Bu kaynak kayıtlara geçmiş ve iblis kelimesinin kullanıldığı yazılı ilk kaynaktır. Kullanımı daha öncesinde sözlü olarak veya günlük hayatta yaygın olabilir.