İslam'ın Altın Çağı

 

İslam'ın Altın Çağı ya da İslam Rönesansı, tarihsel olarak Orta Çağ'da, Abbâsî Halifeliği döneminde 8. yüzyılın ortalarında başlayan ve 14. yüzyılın sonlarına kadar devam eden, İslam dünyasının çoğunun bilimsel, ekonomik, kültürel, siyasi ve dinî yönlerden zirvede olduğu dönemi ifade eder.

Abbasiler devrinde, Harun Reşid tarafından Bağdat'ta Beyt'ül Hikmet (Bilgelik Evi) adında büyük bir bilim merkezinin kurulması ile başlayan bu dönemin, Moğolların 1258'de Bağdat'ı kuşatıp yağmalaması ve böylelikle Abbasi Halifeliği'nin yıkılması ile son bulduğu şeklinde genel bir kabul vardır. Ancak bazı kaynaklarda bu dönemin 14. yüzyıla kadar, bazı kaynaklarda da 15. yüzyıla, hatta 16. yüzyıla kadar sürdüğü ifade edilir. Kindî, Fârâbî, Hârizmî, Battânî, İbn-i Sina, İbn-i Heysem, Birûni, İbn Rüşd, Cezerî, Gazzâlî, Nasîrüddin Tûsî, İbn Battuta, İbn Haldun, Uluğ Bey ve bunların yanı sıra daha birçok ünlü İslam bilgini bu döneme damgalarını vurdu.

Bu dönemde, Hindistan'dan Endülüs'e kadar geniş coğrafyada bilimsel çalışmalar yapılmakla birlikte, tıp, felsefe, teoloji, sanat, matematik, astronomi, İslam hukuku gibi geniş yelpazede çalışmalar da yapılıyordu. Bu çağda, başta Antik Yunan olmak üzere geçmiş uygarlıkların ve ünlü filozofların ürettiği bilgi ve düşünceler, tercümelerle İslam dünyasına ve Endülüs kanalıyla Avrupa'ya aktarıldı. Çinlilerle yaptığı savaşlar ve diğer ilişkiler sırasında Müslüman Araplar, kâğıt üretim tekniklerini öğrendiler ve parşömen yerine kâğıt kullanımı sayesinde yazılı eserler de daha kolay yayılır oldu. Matematik alanında ise Hintlerden alınan sıfır ve ondalık sistemin keşfi sayesinde matematiğe olan ilgi arttı ve aritmetik, sıradan insanların dahi anlayabileceği ve günlük yaşamda kullanabileceği bir duruma geldi. Matematik ve aritmetiğin yanı sıra trigonometri de gelişti. Gözlemevleri inşa edildi; optik bilimi ve kimya gelişti.

{tocify} $title={İçindekiler}

Hakkında bilgi nedir?

• İsim: İslam'ın Altın Çağı veya İslam Rönesansı
• Tarih: 8. yüzyıl - 14. yüzyıl
• Dönem: Orta Çağ
• Başlangıç: Beyt'ül Hikmet'in açılması (8. yüzyılın ortaları)
• Bitiş: Moğolların Bağdat'ı yağmalaması (1258) / 14. yüzyıl / 15. yüzyıl
• Öncesinde: Râşidîn Halifeliği (632-661)
• Bunu takiben: Timur Rönesansı
• Devletler
• Emevîler
• Abbâsîler
• Endülüs Emevî Devleti
• Sâmânîler
• Fâtımîler Devleti
• Kâkûyîler
• Hamdânîler
• Büyük Selçuklu Devleti
• Eyyûbîler Devleti
• Memlûk Devleti
• Mali İmparatorluğu
• Merînî Sultanlığı
• Liderler:
• Ömer bin Abdülaziz
• Mansûr
• Harun Reşid
• Memûn
• I. Abdurrahman
• İsmail Samanî
• El-Hâkim Bi-Emrillah
• I. Melikşah
• Selahaddin Eyyubi
• I. Baybars
• Mansa Musa
• I. Abdülhak

Erken dönem

İlk yıllar

İslam peygamberi Muhammed, 622 yılında kendisine inananlarla birlikte Arabistan'ın kuzeyindeki bir vaha kenti olan Medine'ye göç etmiş ve burada ilk Müslüman şehir devletini kurmuştur. Çevrede siyasi bir kimlik kazanan ve kaosun hakim olduğu bu topraklara kanun ve nizam getiren Muhammed, ardından Mekkeli kabileler ile yaptığı aralıklı birkaç savaştan elde ettiği galibiyetler ve 630'da büyük bir orduyla Mekke'yi fethetmesinden sonra ve Arabistan'daki diğer parçalı kavimlerin de kendi sancağı altına toplamasıyla birlikte, İslam dini bölgede büyük ve yegâne güç hâline geldi. Muhammed'in 632'deki ölümünün ardından Dört Halife Dönemi adı verilen dönem başladı ve bu dönemde İslam, Kuzey Afrika'ya ve Asya'nın içlerine kadar ilerledi. Dört Halife Dönemi'nde eğitimden ziyade toprak genişlemesine önem veriliyordu. Nitekim aniden gerçekleştirilen birçok fetihlerle birlikte İslam dini, imparatorluk hâline geldi.

Emevîler

711'de Müslüman Emevî komutanı Tarık bin Ziyad'ın İspanya'ya çıkışı, Avrupalılara büyük bir şok etkisi yarattı. Çünkü İspanya, Müslümanların denetimi altına girmiş ve 718'e gelindiğinde de bütün yarımada, Müslümanların hakimiyetine geçmiştir. Gerçekleşen bu olaylar, Avrupa'nın kuzeyinde hüküm süren birçok lideri hem şaşırttı, hem de korkuttu. Daha sonraları Emevi Hanedanı'na Abbasi Hanedanı tarafından son verilmesiyle birlikte buralara kaçan bazı kişiler, Endülüs Emevi Devleti'ni kurdular ve asırlar boyunca Endülüs adı verilen bu bölgede varlıklarını sürdürdüler. 8. yüzyılın başlarındaki bu önemli gelişmelerde de yine eğitimden ziyade yayılmaya ve imar çalışmalarına önem verildi.

Abbâsîler

750 yılında İslam dünyasına Abbâsîler Hanedanı'nın iktidar olarak gelmesiyle beraber, diğer yayılma faaliyetlerinin yanı sıra eğitim, öğretim, bilim, sanat, edebiyat ve İslam hukukuna da önem verilmeye başlandı. Abbasi hükümdarları, gerek Kur'an'da ve gerekse hadislerde ilimle ve okumakla ilgili birtakım ifadelerden yola çıkarak bu alanlara da önem vermeye başladılar. "Bir alimin mürekkebi, bir şehidin kanından daha mübarektir." sloganını kendine rehber edinen 5. Abbâsî hükümdarı Harun Reşid, 8. yüzyılın sonlarına doğru devletin yeni başkenti Bağdat'ta büyük bir bilim ve çeviri merkezi olan Beyt'ül Hikmet'i (Bilgelik Evi) kurdu ve Bağdat, İslam dünyasının eğitim ve bilim merkezi oldu.

910 yılında Endülüs bölgesindeki Cordoba Halifeliği

Abbasiler döneminde, 9. yüzyıldan kalma kûfî yazısıyla süslenmiş bir kase (Brooklyn Müzesi, ABD)

Binbir Gece Masalları'nda tasvir edildiği şekliyle Halife Harun Reşid

Başlangıcı

Dört Halife ve Emevîler dönemlerinde Atlas Okyanusu'ndan Hindistan'a kadar uzanan büyük bir bölgenin tamamı, İslam Devleti'nin egemenliğine girmiş ve elde edilen ganimetler ile fethedilen yerlerden toplanan vergiler, bir servet birikimi yaratmıştı. İpek ve Baharat Yolu ile Akdeniz ticaretinin İslam Devleti'nin kontrolü altına girmesi, iletişim imkanlarını artırmıştı. Devletin sınırlarının Mezopotamya ve Suriye'ye ulaşması ile buralardaki Helenistik, İran ve Hint kültürleri ile karşılaşan ve bu farklı kültürlere ilgi duyan Müslüman bilim insanları, sanatçılar ve filozoflar, kervanlarla daha kolay ve güvenli seyahat edebiliyorlardı.

Ekonomik gücün ve iletişim olanaklarının yarattığı avantaj, İslam'ın Altın Çağı dönemini başlattı. Abbasiler devrinde, Emevilerin cihat anlayışının büyük ölçüde terk edilmesi ve Arap olmayanlarla daha da iç içe yaşamaya başlanması da bu dönemin başlamasında etkili oldu.

Abbâsîlerin 850'deki en geniş sınırları. (Açık yeşil alanlar devlete bağlıdır.)

Abbasilerin yükselişi

661'den beri Şam'da hüküm süren Emevî ailesinin bir üyesi olan Halife I. Velid'in 744'te öldürülmesinden sonra iç savaş patlak vermiş ve çatışmalar, 750'de Abbâsî Hanedanı iktidara gelene kadar devam etmiştir. İkinci Abbasi halifesi Mansur, 762 yılında Bağdat şehrini kurmuştur. Bağdat, ılıman iklimi ve İran, Arabistan ve Akdeniz arasındaki ticaret yolları üzerindeki konumu nedeniyle seçilmiştir. Yeni başkentin çevresinde halifelik sarayı ve başlıca yönetim birimlerinin bulunduğu bir buçuk kilometre çapında dairesel bir yapıya yer verilmiştir.

Abbasiler, öncüllerinin siyasi mirasının yanı sıra kültürel ve bilimsel çalışmalara da sahip çıkmıştır. Emeviler, Mısır'daki İskenderiye şehri gibi Yunan ilminin antik merkezlerini elinde bulundursa da, bilimsel gelişmeleri çok az desteklemiştir. Abbasiler zamanında ise bu tablo değişmiştir. Abbasiler, Kur'an ve hadislerdeki rehberliğin yanı sıra, yabancı eserlerdeki bilgilerin de alimler tarafından incelenmesini teşvik etmiştir.

767-912 yılları arasında Bağdat şehri

Beyt'ül Hikmet'in kurulması

786'da Abbâsî halifesi Harun Reşid, Bağdat'ta el yazmaları koleksiyonu için bir kütüphane kurmuştur. Arapların kitaplar için kağıt kullanmaları ve Bağdat'ta 795'te kağıt fabrikasının kurulması, bu girişimi kolaylaştırmıştır. Ancak Arapça konuşanlar bu ilme erişemediği için kütüphane, Arapların özgün bilim geleneğine çok az katkıda bulunmuştur. Bu sorunu çözmek için Harun Reşid (786-809) ve Memûn (813-833), genişleyen kütüphanenin yanı sıra, alimler için bir akademi ve önemli bilimsel eserlerin Arapçaya çevrilmesi için, bir çeviri merkezi olarak faaliyet gösteren Beyt'ül Hikmet'i (Bilgelik Evi) kurmuştur.

762'de Halife Mansur tarafından İslam Halifeliğinin başkentinin Şam'dan yeni kurulan Bağdat'a taşınması, Müslümanların teknolojik ilerlemelerinin boyutlarını 802'de gözler önüne sermiştir: Abbasi halifesi Harun Reşid, Frank kralı Şarlman'a bir elçi göndererek bir çalar saat hediye etmiştir. Suyla işleyen bu saat, pirinçten topların mekanizmanın altındaki zillere düşmesiyle saat başlarını haber vermekteydi. Bu gelişmiş saat, Müslüman Arapların Avrupa'yı çok gerilerde bırakan ilerlemeler kaydettiğini gösteren örneklerden yalnızca biridir.

Beyt'ül Hikmet kütüphanesinde çalışan alimler

Gelişimi

Abbasilerin çeviri ve bilimsel faaliyetleri

Emeviler döneminde bazı kişisel gayretler ile başlayan ufak tercüme hareketleri, Abbasi halifesi Mansur zamanında hız kazandı. İlk önce bir tercüme bürosu ve kütüphane olarak Bağdat'ta faaliyete başlayan Beytü'l Hikmet, zamanla yeni başka işlevler üstlenerek bir kültür merkezi hâlini aldı. Başta fen ilimleri alanında olmak üzere birçok alanda Antik Yunan, Hint ve İran medeniyetlerinin ürettiği eserler Arapçaya çevrildi. Arap asıllı olmayan çevirmenler, bu çeviri faaliyetlerinde ön plana çıktı. Abbasi halifeleri, çalışmaları devlet desteği ile teşvik ettiler. Bunda, kültürel alanda ön plana çıkan diğer devletlerin nüfuzunu kırma arzusu da rol oynadı. Özellikle Harun Reşid zamanında tercüme çalışmaları daha sistemli bir halde devam ettirildi ve çeviri faaliyetleri, çok prestijli bir uğraş hâline geldi.

Abbasiler döneminde kâğıt üzerine yazılmış bir el yazması

Yaklaşık 150 yıl içinde keşfedilen önemli Antik Yunan eserlerinin neredeyse tamamı Arapçaya çevrilmiştir. Bunların birçoğu Batı Avrupa'da mevcut değildi ve olsa bile Yunanca bilgisi-kültürü tamamen kaybolmuştu. Müslüman dünyası 850'li yıllarda, Roma İmparatorluğu döneminde aktarılan ve geliştirilen Helenistik Yunanların bilimsel geleneklerinden yararlanmaya başlamış ve Hristiyan Avrupalılardan yüzyıllarca ileriye gitmiştir.

Beyt'ül Hikmet, en olgun devrini Halife Memûn döneminde (813-833) yaşadı. İlk İslam filozofu sayılan Kindî, Halife Memûn döneminde Beytü'l Hikme'deki çalışmalara katılarak Süryanice ve Yunancadan yapılan tercümelerin Arapçaya aktarılması esnasındaki felsefi kavramları, gramer kuralları bakımından incelenmesi işine baktı.

Kimya biliminin kurucusu olarak kabul edilen Fars kimyacı Câbir bin Hayyân, bu devirde Abbâsî sarayının kimyacısı olarak çalıştı. Hayyan, başta fen bilimlerinin temelini atmakla tanındı. Ayrıca Hayyan, "Kitab-ül Zühre" (Venüs'ün Kitabı) adlı eserini Harun Reşid için yazdı.

Bunların yanı sıra, Irak'taki Hira'dan gelen ve çoğunluğu tıp ve felsefe alanında 100'den fazla eseri çeviren Nestûri kökenli İbn-i İshak (808-873) ve Öklid'in geometri alanındaki büyük eseri Öğeler ile Batlamyus'un astronomi alanındaki temel eseri Almagest'i çeviren Sabii kökenli Sabit bin Kurra da çeviri alanında bu dönemin önde gelen kişiliklerinden olmuşlardır.

Platon ve Aristoteles gibi Antik Yunan filozofları, Orta Çağ İslam dünyasında büyük saygı gördü

Matematik

Müslümanların günlük ibadetlerini gerçekleştirmeleri için gereken saatleri hesaplamak adına matematik ve astronomi anlayışı Müslümanlarda önemliydi. Günde beş kez gerçekleştirilen namaz ibadetinin vakti, uçsuz bucaksız İslam İmparatorluğu'nda önemli ölçüde değişkenlik göstermekteydi. Bu nedenle her iki alanda da titizlikle çalışmalar yürütülmüştür.

771 yılında Hindu alimlerden oluşan bir heyet, Halife Mansur'un sarayını ziyaret etmiş ve cebirsel denklemleri çözmek için trigonometrinin kullanılması da dahil olmak üzere birçok yöntemle Hindistan'ın görece gelişmiş matematiğini tanıtmıştır. Sonraki yıllarda, Beyt'ül Hikmet'in üyelerinden biri olan Hârizmî başta olmak üzere birçok alim, Hinduların bu matematik sistemini benimsemiştir.

Halife Harun Reşid'in kimyacısı olan Cabir bin Hayyan, damıtma imbiğini tasarlamıştır.

Beyt'ül Hikmet'in önemli üyelerinden biri olan Hârizmî (780-850), Hindu matematikçilerin sistemi ile ondalık gösterimini benimsemiş ve bunu Kitab al-Muhtasar fil Hisab el-Hind (Hindu Hesaplamasına Göre Matematik Özeti) adlı eserinde açıklamıştır. Hârizmî, ayrıca sayıların kareköklerini hesaplama yöntemini açıklamış ve cebirsel denklemler konusundaki çalışmalara da öncülük etmiştir. Cebir konusunu işlediği El-Kitab'ul Muhtasar fi'l Hesab'il Cebri ve'l Mukabele adlı eserini Halife Memûn için yazdı. Matematik alanındaki çalışmaları, cebirin temelini oluşturdu. Harizmî bir dönem bulunduğu Hindistan’da, Hintlerin sayıları ifade etmek için harfler ya da heceler yerine basamaklı sayı sistemini kullandıklarını saptadı. Onun bu konuda yazmış olduğu kitabın Latinceye tercüme edilmesi sonucu, sembollerden oluşan bu sistem ve 0 (sıfır) rakamı, 12. yüzyılda Batı dünyasına sunuldu. Hârizmî ve çalışma arkadaşları; Öklid ve Arşimet'in küreler ve silindirler konusundaki çalışmalarını başlangıç noktası kabul ederek geometride de hızla ilerleme kaydetmişlerdir. Ayrıca Hârizmî, Bağdat'ta namaz vakitlerine ilişkin bilinen ilk tabloları derlerken, hesaplamalarını doğrudan astronomik gözlemlerle desteklemiştir.

Harizmî'nin cebir hakkında yazdığı kitabından bir sayfa

Astronomi

Erken dönem İslam astronomları, Yunan bilgini Batlamyus'un Almagest adlı eserini temel alarak, sekiz küreden oluşan evren modelinde Dünya'nın Güneş Sistemi'nin merkezinde olduğu ve gezegenlerin de onun etrafında döndüğü görüşünü benimsemişlerdir. Ayrıca Hindu astronomların bilgilerinden de faydalanılmıştır. 10. yüzyılda gökbilimci Birûnî'nin eserinde olduğu gibi, bazen Güneş'i merkeze koyan sistemler üzerinde durulmuştur. 8. yüzyılın ortasında, gök küreyi enlem ve boylamların işaretlendiği bir düzleme yansıtan ''usturlap'' adlı aracın kullanılmasıyla bu hesaplamalar da kolaylaşmıştır.

13. yüzyıl itibarıyla İslam astronomisi kendi zirvesine ulaşmış ve 1259 yılında İran'ın doğusundaki Meraga'da büyük bir gözlemevi inşa edilmiştir. Burada Nasîrüddin Tûsî ve arkadaşları gezegenlerin yörüngesindeki ufak sapmalara açıklık getirmek için ince ayarlamalar yapmışlardır.

11. yüzyıl dolaylarından kalma, Birûnî tarafından yapılmış olan ve Ay'ın farklı evrelerini gösteren bir çizim.

Tıp

809-873 yılları arasında Abbasiler himayesinde yaşayan Huneyn bin İshak, ilk çevirisini 17 yaşındayken Romalı tıp doktoru Galen'in (129-216) bir eseriyle yapmış ve Galen'in 100 kadar eserini Süryaniceye, 50 kadarını da Arapçaya tercüme etmiştir. Ayrıca kendi devrinin en büyük hekimlerinden biri olarak görülmüş ve bilinen en eski göz çizimleri de ona aittir.

Huneyn bin İshak'a ait olan el yazmasından kalan ve gözün anatomisini anlatan bir çizim.

10. yüzyılda İslam kimyacıları ve hekimlerinden olan Ebû Bekir er-Râzî (865-925), çiçek hastalığı ve kızamığın ilk tanımını yapmış ve kendi eliyle bir tıp külliyatı derlemiştir. Razî; eczacılık, simya, müzik ve felsefe dallarında da birçok önemli katkılar yapmıştır. Ayrıca sülfürik asiti keşfetmiş ve farmakolojiye birçok yeni ilaç katmıştır. Bir kitabında "Hekimin amacı iyi olmaktır, düşmanlarımıza bile." diye yazdı.

Yine 10. yüzyılda yaşayan İranlı fizikçi ve tıp bilgini Ali bin Abbas el-Mecusi, tıp ve psikoloji üzerine yazdığı eserleriyle ve günümüzden yaklaşık 1000 sene önce ilk kanser ameliyatını yapmasıyla bilinir.

Endülüs'te doğup orada yaşayan Ebu'l-Kâsım El-Zehrâvî (936-1013), yine Orta Çağ İslam dünyasının tıp alanındaki önde gelen isimlerinden biri olmuş ve "cerrahinin babası" olarak kabul görmüştür. Zehrâvî'nin kullandığı cerrahi alet ve uygulamalar, modern tıp bilimine öncülük etmiştir. İcat ettiği cerrahi aletlerden bazıları günümüzde hâlâ kullanılmaktadır. Ayrıca Zehrâvî, dış gebeliği tanımlayan ilk doktor olmasının yanı sıra, hemofilinin kalıtsal doğasını da belirleyen ilk kişidir.

Zehrâvî, Córdoba'daki hastanede bir hastayı tedavi ediyor

İslam dünyasının en meşhur hekimi ise, Batı'da Avicenna olarak bilinen Fars asıllı İbn-i Sina'dır (980-1037). Batı dünyasında modern Orta Çağ biliminin kurucusu ve hekimlerin önderi olarak bilinen ve "Büyük Üstat" ismiyle de tanınan İbn-i Sina, özellikle tıp alanında, yedi yüzyıl boyunca temel kaynak eser olarak süregelen "El-Kanun fi't-Tıb" (Tıp Kanunu) adlı kitabı ile ünlenmiş ve bu kitap, değişik Avrupa üniversitelerinde 17. yüzyıl ortalarına kadar tıp biliminde temel eser olarak okutulmuştur. Yaklaşık 1015'te derlenen bu eser, vücudun parçalarına özgü hastalıklar ve bir bütün olarak vücudu etkileyen hastalıklar hakkında ayrı ayrı bölümler içerir. İbn-i Sina ayrıca, insanların ruhlarının müzikle tedavi edilebileceğini öne sürmüş ve bu yöntemi geliştirmiştir. Geometri, mantık, fizik, metafizik ve psikoloji üzerine de çalışmıştır.

İbn-i Sina'nın en doğru resmedildiği taş resmi (İbn Sînâ Türbesi ve Müzesi, Hemedan, Hemedan Eyaleti, İran)

Ebû Bekir er-Râzî, bir hastayı tedavi ediyor. (İranlı ressam ve tezhipçi Hüseyin Behzad'ın minyatür bir tablosu; 1894-1968)

İbn-i Sina'nın yazmış olduğu El Kanun-i fit-Tıb adlı eserde bulunan ve insanın sindirim sistemini gösteren bir çizim

İslam dünyasının bir diğer önemli hekimlerden birisi de, 13. yüzyılda Şam'da ve Kahire'de çalışmış olan İbn Nefis'tir. İbn Nefis (1210-1288), pulmoner dolaşım ile birlikte kılcal damar ve koroner dolaşımları da ilk keşfeden kişi olmasıyla tanınmıştır. Zira bunlar dolaşım sisteminin temelini oluşturmaktadır; ve nitekim kendisi de bu keşifleri sebebiyle dolaşımsal fizyolojinin babası ve "Orta Çağ'ın en büyük fizyoloğu" olarak görülmüştür. İbn Nefis, "İbn-i Sina Kanunu’nun Anatomi Kısmına Şerh" adlı eserinde Galen’in dolaşım sistemine itiraz etmiş ve günümüzde küçük kan dolaşımı olarak bilinen olayı açıklamıştır. Bu açıklama o zamanda İslam ve Osmanlı dünyasında biliniyor olmasına rağmen Avrupa tarafından fark edilmemiştir.

İbn Nefis'in kitabından bir sayfa

Optik

"Modern optiğin babası" olarak anılan Arap asıllı İbn-i Heysem (965-1040), optikle ilgili yazdığı kitabında, gözün bir objeyi ona ışınlar göndererek gördüğünü ileri süren Batlamyus'un (100-170) tam aksine, görme eyleminin objenin yolladığı ışınların göz tarafından algılanmasıyla gerçekleştiğini ileri sürmüştür.

Fizik

Bizanslı filolog ve ilahiyatçı Yahya en-Nahvi (490-570), Aristoteles'in hareket hakkında söylediklerini yanlışlayarak, cisimlerin devindirici güce sahip oldukları zaman, eğimle hareket kazandıklarını iddia etti. 11. yüzyıl içerisinde İbn-i Sina, kaba hatlarıyla bu görüşe destek çıkarak, cisimlerin hava direnci gibi dış etmenler sebebiyle harcanabilecek kuvvete sahip olduğu fikrini ortaya attı. İbn-i Sina bunun yanı sıra, kuvvet ile eğim arasındaki farkı belirlemiş olup, cismin doğal hareketi karşısında eğim kazandığını iddia etmiştir. İbn-i Sina, süregelen hareketin hareket eden cismin eğimiyle alakası olduğunu ve bu cismin eğimi tükenene kadar hareketin devam edeceğini söylemiştir. Ayrıca boşluğa atılan cismin, etkilenmediği sürece durmayacağını da iddia etmiştir. Bu yaklaşım, daha sonraki yüzyıllarda Newton’un eylemsizlik yasasına da uymaktadır. Diğer bir deyişle, hareket halindeki cisim etkilenene kadar harekete devam eder. İbn-i Sina’nın bu eylemsizlik teorisi, hız ve hareket halindeki cismin ağırlığıyla ilişki kurmaya çalışmıştır ve bu ilişki, momentumla çok yakından benzerlikler taşımaktadır. Bu görüş Aristoteles’in yaklaşımına karşı çıkmakla birlikte, sonraları İbn-i Sina’nın "Kitabü'ş-Şifa" kitabından etkilenen Jean Buridan'ın "güç" açıklamasıyla tamamen terk edilir.

Birûni (973-1048), Gölgeler adlı kitabında düzensiz hareketin ivmeyle sonuçlandığını anlatır. Ebü'l-Berekât Bağdâdi ise (1076-1166) kendi teorisinde hız ve ivmenin iki farklı şey olarak ele almış ve gücün ivme ile değil, hız ile orantılı olduğunu söylemiştir.

İbn Bacce (1095-1138), her gücün başka bir güce tepki olarak var olduğunu iddia etmiştir. Bu görüş, hâlen erken dönem hareket kuralının üçüncü yasasıdır; yani her etkiden oluşan tepkinin etkiye eşit olduğudur.

Mühendislik

12. yüzyılda Anadolu topraklarının güneydoğu kısmında yaşayan ve Artuklu Beyliği ve sonrasında Eyyubiler Devleti'nin himayesinde çalışmalarını sürdüren Cizreli mühendis El-Cezerî (1136-1206), sibernetiğin ilk adımlarını atmış ve ilk robotu yapıp çalıştırdığı kabul edilmiştir. Kürt veya Arap asıllı olan Cezerî, daha sonraları ünlü sanatçı Leonardo da Vinci'ye ilham kaynağı olmuştur. Dünya bilim tarihinde, bugünkü sibernetik ve robot bilimi konusunda önemli çalışmalar yapan ilk bilim insanı olan Cezerî'nin yaptığı otomatik makineler, günümüz mekanik ve sibernetik bilimlerinin temel taşlarını oluşturmaktadır. Bisikletlerde ve arabalarda hâlâ kullanılan krank kolu sistemini icat etti. Üretmiş olduğu eserlerden otomatlar, robotlar, su makineleri, kandil saati ve en ünlü eseri olan "filli su saati" ön plana çıkmaktadır.

Cezerî'nin abdest otomatı

Cezerî'nin en ünlü ve en çok duyulan eseri olan "filli su saati"

Cezerî'nin otomatik su kaldırmaya yaran bir otomatı

Coğrafya

İslam dünyasında 10. yüzyılda başlayan bilimsel uyanışın etkilerinin yoğun olarak görüldüğü alanlardan birisi de coğrafyadır. Yeryüzünü ve burada yaşayan milletleri tanıma hevesi, ilk dönem coğrafya hareketlerini başlattı. Bunda Kur'an'ın yeryüzünün gezilmesini ve eski medeniyetlerin kalıntılarının incelenmesini telkin eden emirlerin etkisi de büyüktür:

De ki: "Yeryüzünde gezip dolaşın da, Allah'ın ilk yaratılışı nasıl başlatıp devam ettirdiğini görün. Allah, daha sonra ikinci hayatı da işte böyle gerçekleştirecektir. Allah her şeye kadirdir." (Kur'an, Ankebût, 20)

İlk dönem coğrafya çalışmaları, Antik Yunan ve Hint coğrafyasının yeniden ele alınması şeklinde başlamıştır. Aristoteles, Platon, Ptolemaios (Batlamyus) ve Marinos'un eserlerinin Arapçaya çevirisi bu alandaki çalışmalara ilk örneklerdir. Bu tür çalışmalar da halifeler tarafından himaye edilmekteydi.

14. yüzyılda İslam dünyasında coğrafya büyük önem arz etti. Faslı Berberî seyyah İbn Battuta (1304-1369), 1325 yılında, hayatını tümüyle değiştirecek olan yolculuğuna atıldı. İbn Battuta, Avrupalılarca çok az bilinen Afrika, Orta Doğu ve Uzak Doğu'ya pek cesur sayılabilecek yolculuklar yaptı. 28 sene boyunca durmadan gezdi. Mısır, Arap Yarımadası, Irak coğrafyası, İran coğrafyası, Anadolu'da bulunan belli başlı Türk beyliklerini, Bizans hâkimiyetindeki İstanbul'u, Orta Asya'yı, Hindistan'ı, Maldivler'i, Çin'i ve Endülüs'ü gezdi. Buralarda yaşayan toplumların devlet ve toplum yapılarını, inançlarını, âdetlerini ve farklı coğrafyaların doğal güzelliklerini, yapıtlarını ve ürünlerini inceleyen ünlü seyahatnamesini yazdı. Ayrıca birçok ülkede kadılık görevinde bulundu. İbn-i Battuta, modern öncesi tarihte diğer tüm ünlü kaşiflerden daha fazla seyahat etmiş, toplam 117.000 km ile Zheng He'yi yaklaşık 50.000 km ve Marco Polo'yu da 24.000 km ile geride bırakmıştır.

İbn Battuta'nın 1332-1346 yılları arasındaki yolculuk güzergâhları

Yine o dönemlerde yaşayan Tunuslu düşünür İbn Haldun (1332-1406), siyasal yaşamdan çekildiği dönemlerde, adını tarihe geçiren 7 ciltlik dünya tarihi "Kitâbü'l-İber" ve onun giriş kitabı olarak düşündüğü "Mukaddime"yi yazdı. Eseri, Arap dünyasında etki yaratmasa da Osmanlı tarih anlayışını derinden etkiledi. Ayrıca günümüzde de sıklıkla duyulan "Coğrafya kaderdir." sözü, sıklıkla kendisine atfedilir.

Sanat ve kültür

Edebiyat

8. yüzyılda, Abbasi halifesi Harun Reşid zamanında (786-809) Bağdat önemli bir kozmopolit şehirdi ve İran, Hindistan, Çin, Afrika ve Avrupa'dan gelen tüccarlar, seyyahlar ve âlimlerle dolup taşmaktaydı. Bu dönemde şehrin kültürel yapısı da gelişmiş ve Arap kültürü, özellikle diğer Doğu kültürleriyle harmanlanmıştı. İşte, tüm dünyada "Binbir Gece Masalları" olarak ünlenen hikâyeler bu dönemde, halk hikâyeleri olarak ortaya çıkmıştır. Sözle aktarılan bu hikâyeler, sonunda tek bir eserde derlenmiştir. Hikâyelerin çekirdeğini, eski bir Fars kitabı olan Hazâr Afsâna (Bin Efsane) oluşturmuştur. 9. yüzyıl dolaylarında hikâyeleri derleyenin ve Arapçaya çevirenin masalcı Muhammed el-Gahşigar olduğu söylenmektedir. Eserdeki hikâyelerin çerçevesini oluşturan Şehrazad öyküsünün ise, esere 14. yüzyıl dolaylarında katıldığı düşünülmektedir.

Binbir Gece Masalları, Arap edebiyatının en güzel eserlerinden biri olarak görülür. Gerek eskiliği gerekse anonim oluşu, bu masalların hızla yayılmasına yol açmıştır. Hatta çok sonraları "Binbir Gündüz Masalları" adında alternatif olarak başka bir seri de ortaya çıkmıştır. Masalları arasında "Ali Baba ve Kırk Haramiler", "Denizci Sinbad" ve "Alaaddin'in Sihirli Lambası" çok meşhurdur. Eser temelde, Prenses Şehrazad'ın hükümdar kocası Şehriyar'a anlattığı çeşitli hikâyelerden oluşur.

Şehrâzâd ve Pers şehinşahı Şehriyar (1880)

Diğer İslam devletlerindeki faaliyetler

Abbasiler devrinde İslam Devleti'nde bilim ve felsefe ilerlemekte iken, dinî muhalefet hareketleri ve siyasi parçalanma da başlamıştı. Kendi toprakları üzerinde Afrika'da Ağlebîler, Mısır'da Tolunoğulları, İhşîdîler ve Şii Fâtımîler, Suriye ve Mezopotamya'da Hamdânîler, doğuda Tâhirîler ve Sâmânîler gibi küçük devletler ve emirlikler meydana gelmişti. Şii Hamdânîlerin başşehri olan Halep ve yine Şii Fâtımîler Devleti'nin kurduğu Kahire, 10. ve 11. yüzyıllarda kültürde Bağdat şehrinden daha ileri gitti. Doğuda da Gazne Devleti hükümdarı Gazneli Mahmud'un sarayı önemli bir edebiyat ve bilim merkezi oldu. İslam düşüncesinin iki önemli ismi olan Fars şair Firdevsî ve astronom kimliğiyle ön plana Birûnî, Gazneli Mahmud'un himayesinde yaşadı. Hamdânî Hanedanı ise Orta Çağ'da İslam coğrafyasında yaşamış aydınların "İkinci Üstad" diye andıkları Fârâbî'yi destekledi.

972'de Fâtımîler tarafından kurulan El-Ezher Üniversitesi (Kahire, Mısır)

Endülüs

Abbasiler halifeliği ele geçirince, Endülüs'e kaçıp kendini Endülüs emiri ilan etmiş (756) olan Emevî sülalesinden I. Abdurrahman, Córdoba şehrini başkent ve bir bilim merkezi yapmıştır. 10. yüzyılda Emevi halifesi II. Hakem döneminde ilim ve sanat alanında önemli gelişmeler yaşandı. Kahire'deki El-Ezher Üniversitesi ve Bağdat'taki Nizamiye Medreseleri gibi önemli ilim merkezlerinin Batı'daki muadili olacak olan ve Asya, Afrika ve Avrupa’nın her yerinden, her dinden kimselerin geleceği Kurtuba Medresesi kuruldu.

O dönemde Avrupa'da bulunmayan eski Yunan bilgi birikimleri, Endülüs diyarına Bağdat ve Şam gibi büyük eğitim merkezleriyle olan bağlar sayesinde aktarıldı. Eski Yunan eserlerinin Müslümanlar, Yahudiler ve Hristiyanlar tarafından yapılan yorum ve araştırmaları Arapçaya çevrildi. Bu çevriler de daha sonra Arapça konuşan Hristiyanlarca Latinceye çevrildi. Bu çalışmalar, Latin bilimini yeniden canlandırıp Rönesans Devrimi'nin temellerini attı. Tıp, optik, fizik, astronomi, matematik ve kimya alanında Endülüs Emevi topraklarında önemli keşifler yapıldı.

Kronoloji haritası

• 622: İslam peygamberi Muhammed, kendisine inananlarla birlikte Medine'ye göç eder ve Medine Şehir Devleti'ni kurar.: 
• 632: Muhammed, Veda Haccı'ndan döndükten sonra hastalanır ve Medine'de ölür.
• 634-644: Halife Ömer önderliğindeki Müslümanlar, Bizans ve Sasani ordularını mağlup ederek Mısır, Suriye, Lübnan, Kudüs, Filistin, Irak ve İran'ın tamamını ele geçirir.
• 661: Halife Ali'nin öldürülmesinden sonra Şam valisi I. Muâviye, Şam merkezli Emevî Hanedanlığı'nı kurar.
• 710: Müslümanlar, kuzey Hindistan civarına kadar gelirler.
• 711: Emevî komutanı Tarık bin Ziyad öncülüğündeki Müslüman ordusu, Cebelitarık Boğazı'nı geçerek İspanya'ya ulaşır ve buradaki Hristiyan Vizigot Krallığı'nı devirir.
• 750: Emevîler yıkılır, Abbâsî Hanedanlığı iktidara geçer.
• 756: Abbâsî devriminden kaçan Muaviye bin Hişâm, İspanya'da Endülüs Emevî Devleti'ni kurar. Aynı yılda Emevî prensi I. Abdurrahman, Córdoba'da sarayını inşa eder.
• 762: Abbâsîlerin ikinci halifesi Mansûr, devletin başkentini Şam'dan Bağdat'a taşır.
• 785: Endülüs Emevîler, Córdoba'da Kurtuba Camii'sini inşa ederler.
• 786: Abbâsî halifesi Harun Reşid, Bağdat'ta el yazmaları koleksiyonu için bir kütüphane kurar.
• 750-809: Binbir Gece Masalları, sözlü halk hikâyeleri olarak ortaya çıkmaya başlar.
• 786-833: Halife Harun Reşid ve Halife Memûn, bir akademi ve çeviri merkezi olarak faaliyet gösteren Beyt'ül Hikmet'i (Bilgelik Evi) kurarlar.
• 800: Bağdat'ta Müslümanların ilk hastanesi kurulur.
• 825: Hârizmî, ondalık gösterimi Hindistan'dan İslam dünyasına tanıtır.
• 826: Huneyn bin İshak, Romalı hekim Galen'in eserlerini tercüme etmeye başlar.
• 900-925: Ebû Bekir er-Râzî, çiçek hastalığı ve kızamığın ilk tanımını yapar.
• 964: Fars astronom Abdurrahman es-Sufî, Batlamyus'un "Almagest"ini güncelleştirir ve birçok yıldıza bugün kullanılan Arapça adlar verir.
• 972: Fâtımîler tarafından Kahire'de El-Ezher Üniversitesi kurulur.
• 1000-48: Birûnî'nin eserinde olduğu gibi, Güneş'i merkeze koyan astronomik sistemler üzerinde durulur.
• 1004: Fâtımîler, Abbâsîlerin Bağdat'ındaki Beyt'ül Hikmet'e rekabet amacıyla Kahire'de Darülhikme adında büyük bir kütüphane kurar.
• 1015: İbn-i Sina'nın "El-Kanun fi't-Tıb" (Tıp Kanunu) eseri kitap hâlinde derlenir.
• 1021: İbn-i Heysem, görme olayı ve optik bilimi üzerine ciddi çalışmalarda bulunur.
• 1031: Endülüs Emevî Devleti son bulur ve Müslüman Endülüs toprakları birçok küçük emirliğe bölünür.
• 1072-92: Büyük Selçuklu veziri Nizâmülmülk; Bağdat, Basra, Belh, Herat, İsfahan, Musul ve Nişabur gibi önemli Fars şehirlerinde Nizamiye Medreseleri'ni kurar.
• 1138-54: Arap seyyah İdrîsî, Sicilya kralı II. Roger için bir dünya haritası hazırlar.: 
• 1187: Müslüman Kürt komutan Selahaddin Eyyubi, Hristiyanların 88 yıl egemenliğinde olan kutsal şehir Kudüs'ü Hıttin Muharebesi ile tekrar İslam dünyasına kazandırır.
• 1210-88: İbn Nefis, pulmoner dolaşım ile birlikte kılcal damar ve koroner dolaşımları keşfeder.
• 1258: Hülâgû Han komutasındaki Moğollar Bağdat'ı işgal edip yağmalar ve Abbâsî Hanedanlığı'na son verir. Abbâsîlerin soyundan gelen diğer halifeler, bundan sonra varlıklarını Mısır'daki Kahire'de hüküm süren Memlûkler'in himayesinde sürdürürler.
• 1259: İran'ın doğusundaki Meraga şehrinde büyük bir gözlemevi inşa edilir.
• 1324: Mali İmparatoru Mansa Musa, Mekke'ye hacca gider ve İslam, Batı Afrika'da yayılır.
• 1325: İbn Battuta, 29 yıl sürecek olan uzun yolculuğuna memleketi Fas'tan başlar.
• 1375: Tunuslu düşünür İbn Haldun, ünlü eseri "Mukaddime"yi yazar.
• 1453: Osmanlı hükümdarı II. Mehmed, 11 asırlık Hristiyan Bizans İmparatorluğu'nun başkenti Konstantinopolis'i fetheder ve şehrin adını "İstanbul" olarak değiştirir.
• 1492: Endülüs'teki son Müslüman devlet olan Gırnata Emirliği yıkılır ve Müslümanların Endülüs topraklarındaki yaklaşık 800 yıllık hakimiyetleri tamamıyla sona erer.

622-750 arasında İslam'ın yayılışı (kahverengi alanlar Muhammed, turuncu alanlar Dört Halife ve sarı alanlar Emevîler döneminde alınmıştır.)

Harun Reşid, Frank kralı Şarlman tarafından Bağdat'a gönderilen bir elçi heyetini kabul ediyor

Ünlü Yunan filozofu Sokrates'i öğrencileriyle tartışırken tasvir eden 13. yüzyıldan kalma Arapça bir el yazması

İbn-i Sina'nın tıp kitabının Latince bir çevirisi

Moğolların Bağdat'ı kuşatmasını gösteren bir tasvir (1258)

İbn Haldun'un Tunus'taki bir heykeli.