Avrupa kayını

Avrupa kayını (Fagus sylvatica), kayıngiller (Fagaceae) familyası üyelerinden belirli mevsimlerde yaprak döken bir kayın türü.

{tocify} $title={İçindekiler}

Bilimsel sınıflandırması

Âlem: Plantae (Bitkiler)
Bölüm: Tracheophyta (Damarlı bitkiler)
Sınıf: Magnoliopsida (İki çenekliler)
Takım: Fagales
Familya: Fagaceae
Alt familya: Fagoideae
Cins: Fagus (Kayın)
Tür: F. sylvatica
İkili adlandırma: Fagus sylvatica

Dağılımı

Doğal dağılım alanı güney İsveç'ten (bazı sınırlı şekildeki türler Norveç'in güneylerinde bulunur) orta İtalya, Fransa'nın batısı, kuzey Portekiz ve İspanya'nın ortaları ve daha doğuda Avrupa kayınının yerini alan doğu kayınıyla (F. orientalis) birleştiği kuzeybatı Türkiye'nin doğusuna kadardır. Balkanlarda, doğu kayınıyla oluşan bazı melez türler görülür, bu melezler Fagus x taurica şeklinde isimlendirilir. Akdeniz civarındaki dağılım alanının güney kısımlarında sadece 600-1.800 m yüksekliklerdeki dağlık ormanlarda yetişir.

İngiltere'nin güneylerinde doğal olarak sıkça dikkati çekmesine rağmen, son kanıtlar M.Ö. 4000 yıl önceye kadar ya da buz devri sırasında şekillenen İngiliz Kanalı'ndan 2.000 yıl sonrasına kadar İngiltere'de bulunmadığını öne sürmektedir, türün meyvelerini besin olarak kullanılan Taş Devri insanıyla bölgeye erken bir giriş yapmış olabilir.

Asıl yayılış alanı Bulgaristan Istrancaları olan ve orada 40 m boylanabilen Fagus sylvatica, sınır bölgesinden doğuya doğru uzaklaştıkça hem sıklığından kaybeder hem de ağaç formundan çalı formuna dönüşür. Türkiye'de Trakya’da Kırklareli ve Tekirdağ'da Yıldız (Istranca) dağlarında Fagus sylvatica’nın ulaştığı son sınırın, bilinenin aksine, Demirköy hattı değil, daha doğuda İstanbul'da Çatalca'da Binkılıç-Çilingoz hattı olduğu 2010 yılındaki bir araştırmayla ortaya konmuştur.

Avrupa kayını dağılım haritası

Özellikleri

Genellikle 25–35 m uzunluğunda ve 1.5 metre çapında olsa da, 48 metre yüksekliğe ve 3 metre çapa da ulaşabilen büyük bir orman ağacıdır. Ömrü 150 ila 200 yıl arasında olabildiği gibi, 300 yıldan daha fazla da yaşayabilir. Görünümü, bulunduğu yaşam ortamına bağlı olarak değişir, ormanda yetiştiğinde dikine dallı ve dar tepeli; ince, açık gri uzun bir gövdeye sahip olurken diğer yandan ağaç tek başına yetiştiğinde veya ormanda bol ışık alan tarafta, iri ve çok uzun dallar gelişir tepe iyice yayılır (azmanlaşma) ve gövde kısalır.

Yaprakları almaşık, basit, tam ya da küçük kısmı dilimli dişli kenarlı, 5–10 cm uzunluğunda ve 3–7 cm genişliğinde, yaprağın her iki tarafı 6-7 damarlı (Fagus orientalis de 7-10 damar) dır. Dilimli dişli olduğunda, her damarın ucunda bir sivri uç vardır, damarlar arasında hiçbir zaman sivri uç bulunmaz. Tomurcuklar uzun ve incedir, 15–30 mm uzunluğunda ve 2–3 mm kalınlığında, fakat çiçek tomurcuklarıyla birlikte 4–5 mm'ye kadar kalınlaşabilir.

Avrupa kayını 30-80 yaşları arasında çiçeklenmeye başlar. Çiçekler, baharda yapraklardan kısa bir süre sonra görünen küçük kedicikler şeklindedir. Tohumlar, küçük, üç köşeli, 15–20 mm uzunluğunda ve tabanda 7–10 mm genişliğinde olan nustur, her kupulada iki nus yer alır, olgunlaşma tozlaşmadan 5-6 ay sonra sonbaharda olur.

Çiçek ve tohum üretimi özellikle sıcak, güneşli ve kurak yazları izleyen yıllarda bol, nadiren sıradaki iki yıl için dayanıklıdır.

Tohumlar, kuşların, kemiricilerin, her ne kadar artık insanlarca yenmese de geçmişte insanların yiyeceği olması açısından önemlidir. İnsanlara çok miktarda yenildiğinde hafif derecede zehirlidir, bununla beraber yemişler, 19. yüzyılda İngiltere'de pişirmede ve lambalarda kullanılan bir yağda kullanılmılştır. Yemişler ayrıca "ıslatmadan" sonra tanenleri ayrıldıktan sonra yenebilen un yapımında öğütülerek kullanılmıştır.

Avrupa kayını (yaklaşık 30 yaşında)

Yaşam alanı

Çeşitli iklim ve sıcaklıklarda yetişebilmesine rağmen neme gereksinim duyar, önemsizde olsa geçirgenliği iyi olan toprakta gereklidir. Toprak tipi tercih edilmese de, Avrupa kayını bazı önemli ihtiyaçlara gereksinim duyar: nemli bir atmosfer (yıl içinde iyi dağılmış nem ve sıkça görülen sisler) ve suyu iyi çeken toprak (fazla durgun suyu iyi gelişemez).

Ilımlı olarak verimli yerleri tercih eder, kalsiyumlu ya da hafif asidik; bu yüzden tepelerin bazı taraflarında dipteki killi kısımlarından daha çok olarak bulunur. Sert kışlara dayanıklıdır, fakat bahar donlarına duyarlıdır.

Avrupa kayınının meyveleri içerisindeki üçgenimsi tohumları

Kayın ormanları güneşin yere güçbela ulaşabildiği yerlerde hayatta kalan birkaç bitki türüyle oldukça karanlık yerlerdir. Genç kayınlar yarı gölge olan yerleri tercih eder ve bol güneşli yerlerde zayıf olarak gelişirler.

Avrupa kayını çoğunluğu kesilmiş bir ormanda önce filizlenir daha sonra ise fazla kuruluk nedeniyle ölür. Meşelerin altında büyüyen kayınlar hızlıca yükselir, yoğun yapraklanarak meşenin seyrek yapraklarını baskılar ve güneş ışığını az almasından dolayı ışık isteği fazla olan meşenin ölümüne neden olur. Ormancılar meşenin yaşamını, genç dallarını yerden 10 cm'e kadar kesip bir çeşit görkemli bonsailer üreterek garantilerler.

Avrupa kayını kedicik biçimli çiçekleri

Kök sistemi sığdır, bütün yönlere yayılan geniş kökler yüzeyde bile olabilir. Avrupa kayının gelişmesinde mikorizaların rolü önemlidir. Mikoriza olmadan çoğunlukla iyi gelişemez. Mikorizalar köklere bakteriler karşısında kimyasal koruma sağlar ve topraktan alınan besleyici mineralleri zenginleştirir. Avrupa kayınıyla mikoriza yapan mantar cinsleri şunlardır: Porcini, Lactarius, Amanita, Cantharellus ve Hebeloma.

İngiltere'nin güneyindeki doğal ormanlarda kayın, meşelere ve karaağaçlara baskın olarak yetişir ve Cardigan'dan Suffolk'ın kuzeyine bir hat oluşturur. Bunun ötesinde meşeler baskın orman ağaçlarıdır ve bu diğer ağaçlara Yorkshire'ın kuzeyinde yol açar. İrlanda'da da kayınlar yerli değildir. Avrupa kayının en güzel ormanlarından biri Belçika'da Brussels'in güneydoğusunda bulunan Sonian Ormanı (Forêt de Soignes/Zoniënwoud)'dır. Kayınlar, Fransa'da bulunan baskın orman ağacı türleridir ve Fransa ormanlarının %10'undan fazlasını oluşturur.

Kayın ormanlarının taban kısmı genellikle çok az güneş alır.

Fenoloji

Avrupa kayının ilkbahar yaprak tomurcukları gün uzunluğu ve sıcaklığa bağlı olarak açar. Tomurcuklar her yıl Nisan'ın ortalarından Mayıs'ın başlarına kadar, sıklıkla fark edilir ve birkaç gün içerisinde çıkar. Bu, deniz seviyesinden 600 m. yukardaki kuzey dağılım alanında güneyinden daha belirgin şekildedir.

Yeni yetişen kayın fideleri

Avrupa kayını yaz ve sonbaharda gelecek ilkbahar için hazırlanır. Yazlardaki şartlar, özellikle yağış miktarı, tomurcuklardaki yaprak sayısını belirler. Sonbaharda ağaç, baharda güçlenmesini sağlayacak depolar toplar. İyi şartlar sağlandığında, bir tomurcuk on ya da daha fazla sayıda yaprak çıkarabilir. Uçtaki tomurcuk ilkbaharda bir hormonal madde salgılayarak ek tomurcukların gelişmesini durdurur. Bu eğilimle varoluşlarının başlarında güçlü ağaçlar olsalar da, yaşlandıkça daha zayıf ağaçlar haline gelirler. Tomurcuklanmanın hemen sonrasında yıllık kök gelişimi başlar. İlk kök oldukça ince olarak görülür (çapı 0.5mm'den az). Daha sonra yerdeki gelişiminin yukarısındaki bir kabartıdan sonra daha kalın kökler kalıcı şekilde gelişirler.

Avrupa kayınının yüzeyel kökleri

Kullanım alanları

Süs olarak

Avrupa kayını sadece Avrupa'da değil ayrıca Kuzey Amerika ve Yeni Zelanda'da parklar ve büyük bahçelerde oldukça revaçta olan süs ağacıdır. Avrupa kayınının 19. yüzyılın başlarından beri bahçecilikle ilgili yapılan seleksiyonlarla çok sayıda süs kültivarları elde edilmiştir; sıkça bahsedilenleri şunlardır:

Mor kayın (Fagus sylvatica Purpurea grubu) - yaprakla mordur, bazı seleksiyonlar yaz ortalarında koyu ıspanak yeşiline dönebilir. Amerika'da Charles Sprague Sargent ilk bahçevanlık kataloglarından birinde 1820'de görünmüş 1859'da şöyle bir not düşmüştür: "en iyi mor kayın Amerika'dadır.. elli fitten daha uzun" New York'ta Thomas Ash'in alanındaki ağaç o zamanlar 45 yaşından daha fazla olmalıdır.
Eğrelti yapraklı kayın (Fagus sylvatica Heterophylla grubu) - yapraklar dilim gibi derin şekilde birbirinden ayrıdır.
Cüce kayın (Fagus sylvatica Tortuosa grubu) - bükük gövdesi ve dallarıyla ayırt edilir.
Salkım kayın (Fagus sylvatica Pendula grubu) - dallar sarkıktır.
Dawyck kayını (Fagus sylvatica 'Dawyck') - aynı düzlemde (fastigiat) gelişim
Altın kayın (Fagus sylvatica 'Zlatia') - baharda yapraklar altın rengindedir.

Ağlayan kayın yaprakları

Mobilyacılıkta

Avrupa kayınının odunu çok sayıda eşya ve alet edevatın yapımında kullanılır. Kısa damarlanması, kolay ıslanması, (öz odun haricinde) kolay boyanması, cilalanması ve yapışması ağacı çalışması kolay olan bir odun yapar. Odunun buharlanması daha kolay işlenmesini sağlar. Çok iyi bir perdaha sahiptir ve sıkıştırılmaya ve kırılmaya karşı dayanıklıdır. Esnediği zaman sertleştiğinden yontulması ve yarılması bazen zor olur. Özellikle küçük marangozhanelar için, bilhassa mobilyalar için uygundur. Sandalyeden yer parkelerine ve bina merdivenlerine, Avrupa kayını hemen hemen her şeyi dışarıda kullanılmadığı sürece diğer ağır yapı desteklerinden daha iyi taşıyabilir. Odununun sertliği onu, birinci sınıf ahşap çekiçleri ve tezgâhları yapmak için en uygun yapar.

Avrupa kayınının odunu kabuğu inceltilerek katranlanıp korunmamışsa (Demiryolu korkuluğunda kullanıldığı gibi) kolayca çürür.

Ağacın kâğıt hamurunda kullanılması, diğer sık yapraklı ağaçlara göre daha iyidir, bu yüzden bazen tek bu işlem için kullanılır.

Ayrıca kayınların şöminelerdeki en iyi yakacaklar olduğu da düşünülmektedir.