Çekim ekleri, gerek isim soylu gerekse fiil soylu kelimelerin sonuna eklenerek cümle içinde diğer kelimelerle anlam bağlantısı kurmalarını sağlayan ekler. Kendi başlarına bir anlam ifade etmezler.
Çekim ekleri kelimelerin cümle içinde zaman, yön, aitlik, tekil ya da çoğulluk gibi anlamları üstlenmelerini sağlar.
{tocify} $title={İçindekiler}
Çoğul ekleri
Ana madde: Çoğul eki
Çoğul ekleri cümlede bahsi geçen varlıkların birden fazla sayıda olduğunu belirtirler. Türkçedeki çoğul ekleri "-ler" ve "-lar"'dır.
- ağaçlar, çocuklar , öğrenciler.
Ancak bahsi geçen varlığın miktarı belirtilmişse çoğul eki kullanılmaz:
- Dolaptan üç elma aldım.
- Elmaları lavaboda yıkadım.
İsim hal ekleri
Türkçede ismin başlıca beş hâli vardır: yalın hâl (eksiz), belirtme hâli (-i), yönelme hâli (-e), bulunma hâli (-de), ayrılma hâli (-den).
- Buzdolabı bozulmuş. (Belirtme)
- Şu defteri verir misin? (belirtme)
- Üzümleri sepete koydum. (Yönelme)
- Kalemliğim sende kalmış. (bulunma)
- Evden geliyorum. (ayrılma)
Bunların haricinde eşitlik eki "-ce" ve vasıta eki "-le" de bazı kaynaklarda hâl eki olarak adlandırılır.
İyelik (tamlanan) ekleri
Ana madde: İyelik eki
İsminin sonuna eklendiği varlıkların kime ait olduğunu ifade eder:
- Kitabım, kitabın, kitabı, kitabımız, kitabınız, kitapları
İyelik ekleri, ismin önüne benim, onun, bizim, sizin, onların zamirleri getirilerek bulunabilir:
- benim okulum
İyelik ekleri isim tamlamalarında tamlanan kelimeye eklendikleri için "tamlanan eki" olarak da bilinirler:
- Ahmet Bey'in ceketi (isim tamlaması)
İlgi (tamlayan) eki
İlgi ekleri "ın, in, un, ün" biçimindedir. Belirtili isim tamlaması kurarken, tamlayan görevindeki kelimeye eklenirler.
- kapının kolu
- müdürün odası
- bebeğin beşiği
- sarayın bekçisi
Eşitlik eki
-ce biçimindedir.
"-e göre" anlamı katar:
- Sence bu doğru mu?
"Gibi, benzer şekilde" anlamı katar:
- Çocukça davranma.
- Akıllıca yatırımlar yapıyorsun.
- Elime büyükçe bir taş aldım.
"Birliktelik, beraberlik" anlamı katar:
- Okulca geziye gittik.
Miktarları vurgulamak için kullanılır:
- Babam bu fabrikada yıllarca çalıştı.
- Onlarca ülke gezdim.
Eşitlik eki olan -ce, isimden isim yapan yapım eki -ce ile karıştırılmamalıdır:
- Arkadaşça davrandı. ("gibi" anlamında eşitlik çekim eki)
- Türkçe öğreniyorum. (Türk özel isminden yeni bir isim türeten yapım eki)
Vasıta eki
Vasıta eki olan -le, "ile" edatının kelimeye birleşik yazılan hâlidir. "vasıta, durum ve birliktelik" anlamları katar:
- Küçük kardeşim renkli kalemlerle duvarları boyamış. (vasıta)
- Yarın annemle alışverişe çıkacağız. (birliktelik)
- Müdür hızla odadan çıktı. (durum)
Haber (bildirme) kipi ekleri
Ana madde: Haber kipi
Yükleme zaman anlamı katan -r, -yor, -mekte, -di, -miş ve -ecek ekleridir:
- Her gece yatmadan önce kitap okurum. (geniş zaman)
- Amcamlar bize geldiler. (bilinen geçmiş zaman)
- Buğday fiyatları artmış. (öğrenilen geçmiş zaman)
- Kardeşim mutfakta bulaşıkları yıkıyor. (şimdiki zaman)
- Belediyemiz sorunların üzerine kararlılıkla gitmektedir. (şimdiki zaman)
- Yarın müzeye gideceğiz. (gelecek zaman)
Dilek kipi ekleri
Ana madde: Dilek kipi
Konuşmacının cümlenin eylemi ile ilgili duygu ve düşüncelerini bildiren gereklilik, dilek-şart ve istek kipi ekleridir (Emir kipinin eki yoktur.):
- Yarın erken kalkmalıyım. (gereklilik)
- Keşke sen de bizimle gelsen. (dilek-şart)
- Sofrayı toplayayım. (istek)
Ek-fiiller
Ana madde: Ek-fiil
Ek-fiiller, İsim cümlelerinde yüklem yapma görevinde kullanılan -idi, -imiş, -ise ve -dir ekleridir. Bunun yanı sıra basit zamanlı fiillerden bileşik zamanlı fiil yapmaya yararlar.
- Bugün hava ne kadar da güzelmiş. (isim soylu sözcükten yüklem yapmış)
- Geçen sene bu vakitte evlenmiş'tik. (bileşik zamanlı fiil oluşturmuş)
- Bir varmış bir yokmuş ( isim soylu sözcükten yüklem yapmış)
Ayrıca bakınız
çekim eki ne demek TDK sözlük anlamı ve açıklaması nedir?
isim, dil bilgisi
Fiil, ad kök veya gövdelerine gelerek bağlı oldukları kelime gruplarına göre kelimeler arasında durum (hâl), iyelik, çokluk, zaman, kişi ilişkisi kuran birim: ev-e, ev-im, ev-ler, gel-di, gel-di-m, gel-di-ler gibi.
Dilbilgisi Terimleri Sözlüğü - 1972
Türkçe: tasrif lâhikası, İngilizce: ending, inflexion suffix, termination, Fransızca: suffixe flexionnel, suffixe désinentiel, désinence, Almanca: Flexionssuffix, Endung, Flexionsendung
(Derleme. tasrif eski, işletme eki) Eylem ya daad kök veya gövdelerine kişi kavramı vermek üzere getirilen ek (bk. ad çekimi ve eylem çekimi) :1. K.T geldim (gel-di-m) 2. K.T. geldin (gel-di-n) 3. K.T. geldi (gel-di) 1. K.Ç. geldik (gel-di-k) 2. K.Ç. geldiniz (gel-di-n-iz) 3. K.Ç. geldiler (gel-di-ler)
Gramer Terimleri Sözlüğü - 2003
Türkçe: tasrif lâhikası, İngilizce: ending, termination, Fransızca: désinence, Almanca: Flexionsendung, Flexionssuffix
Ad veya fiil soylu kelimeler üzerine gelerek, bağlı oldukları kelime gruplarına göre, kelimeler arasında durum, iyelik, çokluk, kip, zaman, şahıs, sayı vb. ilişkiler kuran ek: ev+ler, oda+da, kapı+sı+nı, çalış-ıyor-um, gel-me-di, oku-y-acak-mı?, bekliyor-lar-mış vb.
Türk Dünyası Gramer Terimleri Kılavuzu - 1997
Azerbaycan Türkçesi: täsriflänmä şäkilçisi ~ hal şäkilçisi; Türkmen Türkçesi: yönkemegoşulması ~ üytgedici goşulma; Gagauz Türkçesi: hallamak afiksleri; diişmäk afiksleri;Özbek Türkçesi: turlόvçi-tuslόovçi qoşimça; Uygur Türkçesi: türligüçi vä tüsliniş qoşumçiliri; Tatar Türkçesi: törländergeç quşmıça; Başkurt Türkçesi: kileş yalğawzarı ~ zat yalğawzarı; Kmk: türleniw koşumçası ~ türleniş koşumçası; Krç.-Malk.: boluş, bet affiksi; Nogay Türkçesi: kelîs kosımşaları ~ özlîk kosunşaları; Kazak Türkçesi: septik-jiktik jalgawları; Kırgız Türkçesi: cöndömö müçösü; Alt:: kubultkışla-tüzünle kubularınıň kojultazı; Hakas Türkçesi: hubulus hozımı; Tuva Türkçesi: öskertilge ko'jumaktarı; Şor Türkçesi: sabıtkı affiksi; Rusça: affiks skloneniya ~ spryajeniya; ~