Dolaylı tümleç veya yer tamlayıcısı, bir cümlede ismin "-e, -de ve -den" hâllerinde bulunan, yüklemin bildirdiği işi yer bakımından belirten ögedir.
Cümlede dolaylı tümleci bulmak için özneyle birlikte yükleme "nereye, nerede, nereden, kime, kimde, kimden, neye, neyde, neyden" soruları sorulur:
- Şu çiçekleri eve bırakır mısın? (Nereye bırakır mısın?)
- Bugün hastaneye gideceğim. (Nereye gideceğim?)
- Okuldan geliyorum. (Nereden geliyorum?)
- Banu cebine kalemlerini koydu. (Nereye koydu?)
- Elçiler saraya yeni giriyordu. (Nereye giriyordu?)
- Taştan su çıkarıyordu. (Nereden/neden çıkarıyordu?)
Zarf (belirteç) tümleci ile karşılaştırma
"-den" eki cümlede "sebep" veya "zaman" anlamı katıyorsa ya da eylemin "nasıl" gerçekleştiğini tarif ediyorsa, dolaylı tümleç değildir. Bu şekilde olursa "-den" eki alan sözcük veya sözcük grubu zarf tümleci olur:
- Sağa sola bakmadan içeri girdi. (zarf tümleci)
- Akşama, yemeğe gideceğiz. ("akşama" zarf tümleci, "yemeğe" dolaylı tümleç)(–a.–e hâl eki geldiği için zarf tümlecine dönüşür.)
UYARI:-e / -den hâl eki için edatı görevinde kullanılıyorsa ya da sebep bildiriyorsa zarf tümleci kurar.
"e-/ -de/ -den" hâl ekleri zaman bildiren sözcüklerin üzerine gelirse zarf (belirteç) tümleci olur.
- Korkudan dili tutulmuştu. -niçin dili tutuldu? korkudan (belirteç "zarf" tümleci)
- Babasıyla kavga ettiğinden eve uğramıyor. -niçin eve uğramıyor? "babasıyla kavga ettiğinden" (zarf tümleci)
- Birazdan hava kararacak. -ne zaman hava kararacak? birazdan (zarf tümleci)
- Denize yüzmeye gidiyorum. -denize neden gidiyorsun? yüzmeye (zarf tümleci) nereye gidiyorsun? denize (dolaylı tümleç)
- Ailesine yürekten bağlıydı. -nasıl bağlıydı? yürekten (zarf tümleci) kime bağlıydı? ailesine (dolaylı tümleç)
dolaylı tümleç ne demek TDK sözlük anlamı ve açıklaması nedir?
dolaylı tümleç, -ci
isim, dil bilgisi
Yüklemin anlamını çeşitli yönlerden tümleyen ve yönelme, kalma, çıkma durumlarından birinde bulunan veya edat alan tümleç; yer tamlayıcısı:
Çocuklar eve geldi.
Dilbilgisi Terimleri Sözlüğü - 1972
Türkçe: gayri sarih mef'ul, İngilizce: indirect object, Fransızca: complément indirect, Almanca: entfernteres Objekt
(Derleme.. dolaylı tamamlayıcı, yer tamamlayıcısı, dolaylı nesne) Eylemin anlamını tümleyen ve yönelme, kalma, çıkma durumlarından birinde bulunan veya ilgeç alan tümleç: Çocuklar eve geldi; Bu haksızlığa dayanılır mı? ; Okulun bahçesine çam ağaçları dikildi; Çocuklar evde kaldı; Başımın üstünde yeriniz var; Dün Ali'nin evinde toplantı vardı; Bugünkü Birleşmiş Milletler toplantısından önemli haberler bekleniyor; Çocuklar evden uzaklaştılar ; Bu konuyu çeşitli yönlerden açıklayınız; Adam gibi otur; Bu plağı sizin için çalıyorum; Ali hastalığından dolayı okula gelememiş örneklerinde olduğu gibi.
Dilbilim Terimleri Sözlüğü - 1949
bk. Fiil tümleci.
Gramer Terimleri Sözlüğü - 2003
Türkçe: gayr-i sarîh mef’ûl, mef’ûl-i gayr-i sarîh, İngilizce: indirect object, Fransızca: complément indirekt, Almanca: indirektes Object, entferntes Objekt
Cümlede yüklemin anlamını çeşitli yönlerden tamamlayan ve kesinleştiren; bulunma, yönelme ve çıkma durumu eklerinden biriyle veya bir edatla birlikte bulunan yalın veya grup durumundaki adın cümle bilgisindeki adlandırılışı. Başka bir anlatımla, bulunma, çıkma ve yönelme durumu ekleri veya bir edat almış bulunan tümleç türü: Evde oturmak, bahçeye çıkmak, yoldan geçmek, gönlüne göre düzenlemek gibi. Daha geniş kasamlı sözlerde: Otobüs tekrar yokuş tırmanmaya başladığı için yavaşlamıştı; Doktor, hayatında ilk olarak beğenilmekten, benimsenmekten, hele hele deli gibi arzuladığı sevilmekten hoşlanmamış, gurur duymamış, aksine hüzünlenmişti. (T. Buğra. Yalnızlar, s. 231). Geçmişte iyice tecrübesi vardır (A.H. Tanpınar, Yaşadığım Gibi, s. 280). Memleket içinde ve kendi kazançlarımızla yetiştiler (göst.e. s. 379). Nihad masanın üstünden kibriti alarak ayağa kalktı (P. Safa, Mahşer, s. 69). Mum ışığında başladığım yazıyı lüks ışığında devam ettirdim ve elektrik ışığında bitirdim (A.N. Asya, Ayın Aynasında, . 72) vb.