Edat veya ilgeç; farklı tür ve görevdeki kelimeler ve kavramlar arasında anlam ilgisi kurmaya yarayan yardımcı kelime. İlgeçlerin tek başına anlamı yoktur; diğer kelimelerle birlikte, cümle içinde görev kazanır.
Bazı kaynaklarda ünlemler ve bağlaçlar da ilgeç kabul edilir. Bu yazıda ünlemler ve bağlaçlar ele alınmayacak, yalnızca bahsi geçen kaynaklarda son çekim ilgeçleri olarak adlandırılan ilgeçler ele alınacaktır. Türkçede kullanılan başlıca ilgeçler şunlardır:
- ancak
- başka
- beri
- bir
- bir tek
- dair
- doğru
- değil
- değin
- denli
- dek
- dolayı
- diye
- evvel
- gayri
- gibi
- göre
- için
- ile
- kadar
- karşı
- karşın
- mukabil
- önce
- ötürü
- öte
- rağmen
- sadece
- sanki
- sonra
- sıra
- üzere
- yalnız
{tocify} $title={İçindekiler}
Edatlardan önce gelen hâl ekleri
Edatlar iliştirildikleri isimlerin yalın hâlleriyle veya ismin diğer hâlleri ile birlikte kullanılabilir. Bu kullanımlardan bazıları ekli hâlleri ile Türkçeye yerleşmiştir ve bazı edatlar her zaman ilgili hâl ekinin ardından kullanılır. Bunlara örnek olarak "-den ötürü", "-e dek", "-den öte", "-e doğru" verilebilir:
- Bu çiçekleri annem için alıyorum. ("anne" yalın halde)
- Yarına kadar bu ödevi bitirmem lazım. (-e hâli)
- Düşük notlarından ötürü çok çalışman gerekiyor. (-den hâli)
İşlevlerine göre edatlar
Başkalık edatı
Başka, gayrı, özge gibi başkalık bildiren edatlardır.
- Senden gayrı kimsem yok.
- Yardım istemekten başka çaremiz kalmadı.
Benzerlik edatı
Gibi benzerlik bildiren edattır.
- Yorgunluktan yatağa bavul gibi düştüm.
Hâl edatı
Göre, nazaran, dâir, rağmen gibi edatlardır.
- Çok çalışmama rağmen sınavda hedeflediğim başarıyı yakalayamadım.
- Duyduğuma göre bitirme sınavları bir hafta erken gerçekleşecekmiş.
- Şirketteki son değişikliklere dâir bilgi almak istiyorum.
Miktar edatı
Kadar kelimesidir. Yer ve yön edatı olan "kadar" ile karıştırılmamalıdır.
- Ne kadar zaman olmuş görüşmeyeli.
- Sürahiyi ağzına kadar doldurdum.
Sebep edatı
İçin, üzere, dolayı, ötürü, nâşi, diye gibi sebep bildirmede kullanılan edatlardır.
- Açılış konuşmasını yapmak üzere kürsüye çıktı.
- Bu raporu bitirebilmek için zamana ihtiyacım var.
- Kardeşim hastalığından nâşi gelemedi.
Vasıta ve beraberlik edatı
İle kelimesidir. İle edatı -le şeklinde ek biçiminde de yazılabilir. Birkaç farklı kullanımı vardır.
İşin, fiilin, hangi araçla (vasıtayla) yapılacağını, yapıldığını bildirir:
- İstanbul'a uçakla gideceğim.
İşin, fiilin kimle yapıldığını, yapılacağını bildirir:
- Bu oyuncağı küçük kardeşimle birlikte yaptım.
İşin, fiilin nasıl yapıldığını, yapılacağını bildirerek durum zarfı oluşturabilir:
- Büyük bir sevinçle yanıma geldi.
İşin, fiilin nedenini bildirerek edat tümleci olabilir:
- Arabanın devrilmesiyle yol trafiğe kapandı.
"İle" edatı, bağlaç olan "ile" kelimesiyle karıştırılmamalıdır. Bağlaç olan "ile", "ve" anlamına gelir:
- Ali ile Aydın bize geldiler. (bağlaç)
- Bu filmi Ali'yle izlemiştim. (edat)
Türkçenin bazı ağızlarında "birle" kelimesi "ile" anlamında kullanılır ve vasıta edadıdır:
- Bayat atı birle sözüg başladım (Tanrı adı ile söze başladım). -Kutadgu Bilig
Yer ve yön edatları
Değin, dek, doğru, kadar, karşı, yan gibi yer veya yön bildiren edatlardır.
- Ayvalık'ta denize karşı bir villa almış kendisine.
- Eve doğru ıslık çalarak yürürken eski bir arkadaşıma rastladım.
- Otomobilimiz bozulunca şehre kadar yürüdük.
Zaman edatı
Beri, önce, evvel, sonra gibi zaman bildiren edatlardır.
- Babam yurt dışından döndükten sonra taşınacağız.
- Gitmeden evvel bahçe düzenlemesini tamamlamalıyız.
- Ne zamandan beri bu işle meşgulsünüz?
Edatların cümlede diğer görevlerde kullanımı
Edat olarak kullanılan bazı kelimeler cümlede başka görevlerde de kullanılabilirler:
- Biraz beri gel. (zarf)
- Bugün derse başka bir öğretmen geldi. (sıfat)
- Yolun karşısına geçerken çok dikkatli olmalısın. (isim)
Cümledeki diğer kelimelerle birlikte sıfat veya zarf öbeği oluşturabilirler:
- Dağ gibi adam bu hastalığı atlatamadı. (sıfat öbeği)
- Sen de herkes kadar çaba göstermelisin. (zarf öbeği)
Başka kelimelerle birlikte özne veya yüklem görevinde de kullanılabilirler:
- Dünkü provada repliğimi unuttuğumda utançtan ölecek gibiydim. (isim, yüklem)
- Onun gibisi zor bulunur. (isim, özne)
Diğer dillerde
Türkî dillerde
"tirkelme", Uygur Türkçesi
"artınçı", Tuva Türkçesi
"şılav", Kazak Türkçesi.-
"tatak", Çuvaş Türkçesi.
- Bizdiñ şahtalardı jayın Almatıga deyin jazıp jürgen kim? (A. Abişev); Jalt karasam, Şuga üyine karay keti bara jatır eken (B. Maylin) degen söylemderdegi deyin, karay septevlikterin alıp tastap, Almatığa, üyine dep kana aytatın bolsak, ol söylemderdegi oy edevir özgerip ketken bolar edi.
Notlar
- "Ama, fakat, lakin" anlamında kullanıldığında bağlaçtır.
- "Ve" anlamında kullanıldığında bağlaçtır.
- "Ama, fakat, lakin" anlamında kullanıldığında bağlaçtır.
Konuyla ilgili yayınlar
- Ergin, Muharrem. ''Üniversiteler İçin Türk Dili.'' İstanbul: Bayrak Yayım, 2009.
edat ne demek? TDK anlamı ve açıklaması
isim, dil bilgisi, (eda:tı), Arapça edāt
Birlikte kullanıldığı sözler arasında ilgi kurmaya yarayan, anlamı yalnızca bağlamla belirginleşen kelime türü; ilgeç: Ev gibi huzur köşesi olmaz. Çocuk sabaha karşı uyandı.
Dilbilim Terimleri Sözlüğü - 1949
Fransızca: particule
Kendi bağına tam bir anlamı olmayıp ancak özerkli kelimelerin arasındaki gramatikal ilgileri göstermeğe yarayan yardımcı kelime: ve, dahi, yahut, ama, fakat gibi ( Bunlara GRAMATİKAL KELİME, Mot grammatical de denir ) . bk. Artlaç, Önleç, Bağlaç.
Gramer Terimleri Sözlüğü - 2003
İngilizce: postposition, particle, Fransızca: postposition, particule, Almanca: Partikel, Nachstellung
Yalnız başına bir anlam taşımayan; ancak, ad ve ad soylu kelimelerden sonra gelerek sonuna geldiği kelimeyle cümledeki başka kelimeler arasında anlam ilişkisi kuran, gramer görevli bağımsız kelime: gibi, göre, kadar, için, karşı vb. babamın bana anlattıklarına göre, zavallı fahim bey meğer henüz doğarken de, kendisine takılan isimle bir yanlışlığın kurbanı olmuş (A.Ş. Hisar. Fahim Bey ve biz, s. 81). Karısına karşı demin duyar gibi olduğu acıma ve sıcaklık dağılıp gitti (T. Buğra. Yalnızlar, s. 185). Yük taş gibi, kurşun gibi ağırdı (Y. Kemal, Ortadirek, s. 387). Ve bu şok yalnız Şükriye için gereklidir sanıyordu (T. Buğra, göst. e., s. 24). Çok erkenden çiftliğe inmek için uyandıklarında gördüler ki, çul ötede yığılı duruyor, Koca Halil de yok (Y. Kemal, Ortadirek, s. 395). Hiçbir şey insanoğlunun cesareti kadar güzel olamaz (A.H. Tanpınar, Huzur, s. 85). Onu Galatasaray’a hafta sonunda olmaya gittiğim günlerde bile, kapıdan ilk önce kanatlarını görür gibi olurdum (A.H. Tanpınar, göst. e., s. 217). Ben bu sevdaya düştüğüm günden beri sadağımdaki bütün okları tükettim ve en sonuncusunu kendim için sakladım; tâ ki hezimet takarrür ettiği an onu kendi elimle kendi bağrıma saplayayım diye (Y. K. Karaosmanoğlu, Erenlerin Bağından 5, s. 69) vb.
Türk Dünyası Gramer Terimleri Kılavuzu - 1997
Azerbaycan Türkçesi: ädat; Türkmen Türkçesi: poslelog ~ söz soňı kömekçi; Gagauz Türkçesi: ardlaf; Özbek Türkçesi: komakçi; Uygur Türkçesi: tirkälmä; Tatar Türkçesi: bäylek ~ kiskäçä ~ modal' süze ~ yärdämlek;Başkurt Türkçesi: bäyläwes; Kmk: kömekçi söz ~ tilni kullukçu gesegi; Krç.-Malk.:sonura ~ poslelog ~ baylaw ~ kesekçik ~ modal' söz; Nogay Türkçesi: baylawışkesekşeler ~ modal' söz; Kazak Türkçesi: septewlik sılaw - septewlik; Kırgız Türkçesi: candooç ~çölökçü sözdör; Alt:: ulantı ~ bölügeş, modal' söstör kolbooçı; Hakas Türkçesi: sös soo~ ulag sös; Tuva Türkçesi: ederinçi; Şor Türkçesi: soon-sös; Rusça: poslelog ~ çastitsa ~modalnoye slovo ~ soyuz
Kelime Kökeni
Arapça Adw kökünden gelen ˀadāt أدات "araç, gereç, dilbilgisinde bağımsız anlamı olmayan kelime parçacığı" sözcüğünden alıntıdır.
Tarihte En Eski Kaynak
"dilbilgisinde bağımsız anlamı olmayan kelime" [ Câmi-ül Fürs (1501) ]