Tarih felsefesi, tarihin kavramsal bir bakış açısıyla yorumlanması. Eleştirel tarih felsefesi ve kurgusal tarih felsefesi olarak iki başlık altında incelenir. Bunlardan ilki, akademik tarih dalını "kuram" özelinde incelemekte; tarihsel belgelerin doğası, nesnelliğin ne derece olası olduğu gibi konularla uğraşmaktadır. Kurgusal tarih felsefesi ise insanlık tarihi başta olmak üzere olayların önem derecesini konu almaktadır.
{tocify} $title={İçindekiler}
Köken
Poetics adlı eserinde Aristoteles, şiirin tarih üzerindeki üstünlüğünden bahsetmiştir çünkü ona göre şiir yalnızca doğru olandan ziyade doğru olması gerekenden de söz eder.
Sokrates'in MÖ beşinci yüzyılda çağdaşı olan Herodot, Heredot Tarihi adlı çalışmasında, Homeros'un anlatıyı nesilden nesile geçirme geleneğinden koptu. Bazıları tarafından ilk sistematik tarihçi olarak kabul edilen Herodot ve daha sonra Plutarch, tarihsel şahsiyetler için nutuklar yapmaya başladı ve okuyucuyu ahlaki açıdan iyileştirmeye yönelik bir gözle tarihsel konularını seçti. Onlara göre tarihin takip etmesi için iyi örnekler öğretmesi gerekiyordu. Tarihin "iyi örnekler öğretmesi gerektiği" varsayımı, yazarların tarihi nasıl ürettiğini etkiledi. Geçmişteki olaylar, takip edilmemesi gereken kötü örnekler olarak gösterilirdi, ancak klasik tarihçiler bu tür örnekleri kaydetmezler ya da tarihin amacına ilişkin varsayımlarını desteklemek için bunları yeniden yorumlarlardı.
Klasik dönemden Rönesans'a tarihçiler, insanlığı geliştirmek için ya tasarlanmış konulara odaklanma ya da gerçeğe bağlılık arasında gidip geldiler. Tarih, esas olarak hükümdarların hagiografilerinden veya epik şiirlerden oluşuyordu.
On dördüncü yüzyılda tarih felsefesinin babalarından biri olarak kabul edilen İbn Haldun, Mukaddime'de tarih ve toplum felsefesini ayrıntılı olarak tartıştı. Çalışmaları, Farabi, Ibn Miskawayh, al-Dawani ve Nasir al-Din al-Tusi gibi İslam ahlakı, siyaset bilimi ve tarih yazımı alanlarında ortaçağ İslam sosyologlarının önceki çalışmalarının bir sonucunu temsil etti. İbn Haldun sık sık "boş batıl inançları ve tarihsel verilerin eleştirilmeden kabul edilmesini" eleştirdi. Tarih felsefesine bilimsel bir yöntem getirdi ve onu sık sık "yeni bilim" olarak adlandırdı; şimdiki tarihyazımı ile aynı değerler. Tarihsel yöntemi aynı zamanda tarihte devletin rolü, iletişim, propaganda ve sistematik önyargının gözlemlenmesine zemin hazırladı.
On sekizinci yüzyıla gelindiğinde tarihçiler daha pozitivist bir yaklaşıma yönelmişlerdi - mümkün olduğunca gerçeğe odaklanarak, ama yine de öğretici ve gelişebilecek tarihsel olayları anlatmaya odaklanmışlardı. Fustel de Coulanges ve Theodor Mommsen ile başlayarak, tarihsel araştırmalar daha modern bir bilimsel biçime doğru ilerlemeye başladı.
Geçerli Teoriler
Teleolojik yaklaşımlar
Tarihde erken teleolojik yaklaşımlar, kötülük sorununu Tanrı'nın varlığıyla bağdaştırmaya çalışan teodilerde bulunabilir; üstün bir güç tarafından organize edilen ilerici bir yönlülüğe olan inançla tarihin küresel bir açıklamasını sağlayarak eskatolojik bir sona götürür (Mesih Çağı veya Kıyamet olarak). Augustine of Hippo, Thomas Aquinas, Jacques-Bénigne Bossuet, 1679 tarihli Discourse On Universal History'de ve terimi icat eden Gottfried Leibniz, bu tür felsefi teodileri formüle ettiler. Leibniz açıklamasını, olan her şeyin belirli bir nedenle gerçekleştiğini belirten yeterli neden ilkesine dayandırdı. Bu nedenle, kişi Tanrı'nın bakış açısını benimserse, görünüşte kötü görünen olaylar aslında yalnızca daha geniş ilahi planda gerçekleşir. Bu şekilde teodiler, daha geniş bir tarih planının parçasını oluşturan göreceli bir unsur olarak kötülüğün gerekliliğini açıkladı. Ancak Leibniz'in ilkeleri kaderciliğin bir jesti değildi. Gelecekteki olasılıkların antik sorunuyla karşı karşıya kalan Leibniz, determinizm sorununa yanıt olarak zorunlu dünyalar teorisini geliştirdi.
G. W. F. Hegel teleolojik tarih felsefesinin somut örneğini temsil edebilir. Hegel'in teleolojisi, Francis Fukuyama tarafından The End of History and the Last Man'de ele alındı. Nietzsche, Michel Foucault, Althusser veya Deleuze gibi düşünürler, tarihin herhangi bir teleolojik anlamını reddederek, tarihin en iyi şekilde süreksizlikler, kopmalar ve çeşitli zaman ölçekleriyle karakterize edildiğini iddia ettiler.
Hegel'den etkilenen düşünce okulları da tarihi ilerici olarak görürler, ancak ilerlemeyi, zıt yönlerde işleyen faktörlerin zamanla uzlaştırıldığı bir diyalektiğin sonucu olarak görürler. Tarih dönemin doğrusuyla yönetildi ve Zeitgeist'in izleri geriye bakılarak görülebilir. Hegel, tarihin insanı medeniyete götürdüğüne inanıyordu ve bazıları da Prusya devletinin tarihin sonunu somutlaştırdığını düşündüğünü iddia ediyor.
Hegel
G. W. F. Hegel, 1807 Ruhun Fenomenolojisi adlı eserinde, tarih anlayışını diyalektiğe dayandıran karmaşık bir teodise geliştirdi. Olumsuz olan, Hegel tarafından tarihin motoru olarak tasarlandı. Hegel, tarihin, her tezin karşıt bir fikir veya olay antitezi ile karşılaştığı sürekli bir diyalektik çatışma süreci olduğunu savundu. Her ikisinin çatışması, tez ile onun antitezi arasındaki çelişkiyi alt üst ederken koruyan bir bağlantı olan sentezde "tasarlandı". Daha sonra Marx'ın ünlü bir şekilde açıkladığı gibi, somut olarak bu, Altıncı Louis'ın Fransa'daki monarşik egemenliğinin tez olarak görülmesi durumunda Fransız Devrimi'nin antitez olarak görülebileceği anlamına geliyordu. Bununla birlikte, devrimi Ancien Régime ile uzlaştıran Napolyon tarafından ikisi de ortadan kaldırıldı(olumsuzlandı); değişimi korudu. Hegel, aklın Tarihte bu diyalektik şema aracılığıyla kendisini gerçekleştirdiğini düşünüyordu. İnsan, emek sayesinde doğayı dönüştürdü, böylece kendini onun içinde tanıyabilecekti; onu "evi" yaptı. Böylece doğayı ruhsallaştırdı. Yollar, tarlalar, çitler ve içinde yaşadığımız tüm modern altyapı, doğanın bu ruhsallaşmasının sonucudur. Böylece Hegel, toplumsal ilerlemeyi tarihteki akıl emeğinin sonucu olarak açıkladı. Bununla birlikte, tarihin bu diyalektik okuması elbette çelişki içeriyordu, bu nedenle tarih de sürekli çelişkili olarak düşünüldü: Hegel bunu meşhur lord ve bağcı diyalektiğinde kuramlaştırdı. Böylece felsefe, tarihi sonradan açıklamak içindi. Felsefe her zaman geç kalmıştır, yalnızca gerçekte rasyonel olanın bir yorumudur ve Hegel'e göre yalnızca rasyonel olarak tanınan gerçektir. Bu idealist felsefe anlayışına, Karl Marx Feuerbach Üzerine Tezler adlı eseriyle meydan okundu: "Filozoflar şimdiye kadar dünyayı sadece çeşitli şekillerde yorumlamışlardır; ancak, asıl mesele onu değiştirmektir."
Thomas Carlyle
Tarihte büyük adamların rolünde ısrar eden Hegel'in Napolyon hakkında yaptığı ünlü "Ruh'u atının üzerinde gördüm" ifadesinden sonra Thomas Carlyle, tarihin birkaç merkezi kişinin, kahramanın biyografisi olduğunu savundu. Cromwell ya da Büyük Frederick şöyle yazıyor: "Dünya tarihi, büyük insanların biyografisidir." Onun tarihteki kahramanlar hakkındaki görüşü yalnızca siyasi ve askeri figürleri, devletlerin kurucuları veya tepetakçılarını değil, aynı zamanda sanatçılar, şairler, ilahiyatçılar ve diğer kültürel liderleri de içeriyordu. Büyük adam teorisi, büyüklüğün ortaya çıkışında değişimi organize etmeye çalıştı.
Marx'ın, tarihin gelişmesinde ekonomi gibi sosyal faktörlerin önemine ilk kez dikkat çeken sınıf mücadelesine dayanan materyalist tarih anlayışından sonra, Herbert Spencer, "Büyük insanın doğuşunun buna bağlı olduğunu kabul etmelisiniz. içinde ortaya çıktığı ırk ve bu ırkın yavaş yavaş büyüdüğü sosyal durumu üreten uzun bir dizi karmaşık etki ... Kişi toplumunu yeniden oluşturmadan önce, toplumu onu oluşturmalıdır.. "
Ek okuma
- Siyasal İktisat. Bir Tarih Felsefesi Temelinde Büyüme Merkezli Makroekonominin Eleştirisi, B. Kargı, Derin Yayınları, 2013.
TDK sözlük anlamı nedir?
Felsefe Terimleri Sözlüğü - 1975
Türkçe: felsefe-i tarihiye, İngilizce: philosophy of history, Fransızca: philosophie de l'histoire, Almanca: Geschichtsphilosophie
Konusu tarih ve tarihsel bilgi olan bir felsefe dalı. // Deyim olarak ilkin Voltaire kullanmıştır. (La philosophie de l'histoire, 1756); ama gerçekte tarih felsefesi tarihsel olayların nedenlerini araştırma olarak Antik felsefeye değin geri gider. Augustinus ve G.B. Vico'nun tek tek tarih felsefesi denemelerinden sonra Herder'den Hegel'e değin uzanan Alman düşüncesi yoluyla tam bir felsefe dalı olmuştur. Bundan sonra toplumbilim (Comte, Marksçılık, Spencer), kültür eleştirisi (Nietzsche, Troeltsch, Max ve Alfred Weber, Spengler) ve bilim kuramı (Windelband, Rickert, Simmel, Spranger) ile kaynaşmıştır. Günümüzde hem bağımsız bir araştırma alanı olarak (N. Hartmann, Heimsoeth, Rothacker), hem de insanın kendisini bütün olarak yeniden anlamasının dile getirilişi olarak yeniden canlanmıştır. (York von Wartenburg, Dilthey, Heidegger, Jaspers ve Ortega y Gasset.) Tarih felsefesi şu biçimlerde karşımıza çıkar: 1. Tarih fizikötesi; tarihin tüm akışının ve anlamının yorumlanması. (Buna içeriksel tarih felsefesi de denir.) 2. Kendine özgü bir varlık alanı olarak tarih varlıkbilimi; tarihin özünün ve gidişinin, yapısının, ana biçimlerinin ve tarihsel gerçekliğin kuruluş yasalarının araştırılması. 3. Yaşamın tarih açısından yorumlanması; insanın kendi tarihsel varlığının bilincine varması ve kendini anlamasının aydınlığa çıkarılması. 4. Tarihsel bilgi öğretisi, tarih biliminin bilim kuramı ve mantığı. (Buna biçimsel tarih felsefesi de denir.)