Birleşik cümle veya bileşik cümle, bir ana (temel) cümle ile onun anlamını tamamlayan bir veya daha fazla yardımcı cümleden (yan cümlecik) meydana gelen cümledir. Birleşik cümlelerde ana yüklemin haricinde yargı veya eylem bildiren başka sözcükler de bulunur. Aşağıdaki örneklerde yardımcı cümleler eğik çizgi (/) ile ayrılmıştır ve bazı noktalama işaretleri anlatım kolaylığı açısından kullanılmamıştır:
- Gittin / sanıyordum.
- Otobüs zamanında gelmezse / geç kalacağız.
Ana cümlenin yükleminin bildirdiği yargıya temel yargı denir. Örneğin yukarıdaki örneklerde "sanıyordum" ve "geç kalacağız" yüklemleri temel yargıları bildirmektedir.
{tocify} $title={İçindekiler}
Çeşitleri
Şartlı
Şartlı bileşik cümlelerdeki yardımcı cümleler dilek-şart eki "-se" ile oluşturulur:
Yarın hava güzel olursa / gezmeye gideceğiz.
Dikkatle dinlersen / hemen anlarsın.
Artık demir almak günü gelmişse zamandan /
Meçhule giden bir gemi kalkar bu limandan (Sessiz Gemi, Yahya Kemal Beyatlı)
Şartlı bileşik cümleler Türkçenin aslî bileşik cümle çeşididir. Dikkat edilirse Türkçede "Dizinde ağlasam." cümlesi gibi, dilek-şart kipinin basit bir cümlede yüklem olarak kullanıldığı cümleler oldukça sınırlı sayıdadır. Bu nedenle dilek-şart ekinin aslî görevi bileşik cümle oluşturmaktır.
ki'li
ki'li bileşik cümle, yardımcı cümlenin "ki" bağlacı ile oluşturulduğu cümlelerdir:
- Duydum ki / unutmuşsun gözlerimin rengini.
- Görüyorum ki / çalışmışsın.
- Şu çocuk ki / kendisi sınıf arkadaşım olur / bu semtin en iyi futbolcusudur. (bkz. parantez cümlesi)
Bazı kaynaklarda ki'li bileşik cümle hatalı olarak "ilgi bileşik cümlesi" olarak adlandırılır. ki bağlacı, ilgi zamiri -ki ile karıştırılmamalıdır.
İç içe
İç içe bileşik cümle, yardımcı cümlenin "tam bir cümle" olduğu bileşik cümle türüdür. Yardımcı cümle ana cümlenin öğelerinden birini meydana getirmekle birlikte kendine ait yüklemi bulunur:
- Güneş doğdu mu / kalkarım.
- İş bitiyor / sayılır.
- Gittin / sanıyordum.
- Buraya gel / dedi.
Girişik
Girişik bileşik cümleler, yardımcı unsurun bir fiilimsi ile oluşturulduğu cümlelerdir:
- Beni soran adam / şu muydu? (sıfat-fiil)
- Havaların ısınması / tatilcileri sevindirdi. (isim-fiil)
- Döndüğünü duyunca / hemen geldim. (zarf-fiil)
Fiilimsiler, cümlede isim soylu sözcükler gibi kullanılan fiillerdir. Fiilimsiler ile oluşturulan cümleler bazı kaynaklarda bileşik cümle kabul edilmez.
birleşik cümle ne demek TDK sözlük anlamı ve açıklaması nedir?
isim, dil bilgisi
İçinde birden fazla yüklem bulunan cümle; birleşik tümce, mürekkep cümle.
Gramer Terimleri Sözlüğü - 2003
Türkçe: mürekkep cümle, cümle-i mürekkebe, İngilizce: com- pound sentence, Fransızca: phrase composée, Almanca: zusammengesetzter Satz
İçinde esas yargının bulunduğu bir temel cümle ile, temel cümleyi anlam ve görev bakımından tamamlayan, yüklemi çekimli olan ve değişik yapı özelliklerine sahip bulunan bir veya daha fazla yardımcı cümleden oluşmuş cümle türü: Kendileri için değil, kendi hayatında ve kendin için seviyordun. Eğer seçtiğin devri meselelerinde arasaydın, o zaman her şey değiştirdi (A. H. Tanpınar, Huzur, s. 302). Arasıra, âhiretten haber gelseydi, ölüm bu kadar müthiş olmayacaktı (Y. K. Karaosmanoğlu, Erenlerin Bağından, s. 46). Dünyanın başka yerlerinde öyle memleketler vardır ki, düzenini periler kurdu zannedersiniz (Y. K. Karaosmanoğlu, göst. e. s. 112). Fakat bir yaştan sonra babalar sustu mu, oğullar onlara cevap vermek ihtiyacını duyarlar (A. Ş. Hisar, Fahim Bey ve Biz, s. 86). Bu hususta gûya birçok tecrübeleri varmış gibi, beceriklidirler (A. Ş. Hisar, Geçmiş Zaman Fıkraları, s. 247). Felâketim şu ki, ben zaman zaman kendimi bulan adamım. (A. H. Tanpınar, Abdullah Efendiin Rüyaları, s. 117). Gül gibi gelinimi görmez de, ağacın doruğunu görür. (Y. Kemal, Ortadirek, s. 128). Görünüşte dal, meyvenin aslıdır, fakat hakikatta dal, meyve için var olmuştur (Mevlânâ, Mesnevi IV, s. 43) vb. || Birleşik cümlenin ki'li birleşik cümle, iç içe birleşik cümle ve şartlı birleşik cümle gibi türleri vardır. Bunlara bk.
Türk Dünyası Gramer Terimleri Kılavuzu - 1997
Azerbaycan Türkçesi: müräkkäb cümlä; Türkmen Türkçesi: goşma sözlem; Gagauz Türkçesi: katlıcümlä; Özbek Türkçesi: qoşma gap; Uygur Türkçesi: qoşma cümlä; Tatar Türkçesi: quşma cömlä; Başkurt Türkçesi: quşma höyläm; Kmk: koşma cumla; Krç.-Malk.: koş aytım; Nogay Türkçesi: kabatlıyıyma; Kazak Türkçesi: kurmalas söylem; Kırgız Türkçesi: tataal süylöm; Alt:: kolbolu ermek;Hakas Türkçesi: hadıl predlojeniye; Tuva Türkçesi: narın tomak; Şor Türkçesi: *kadıl erbek; Rusça: slojnoye predlojeniye