birleşik fiil

Örnekler
gelebilmek öpüvermek yazadurmak akın etmek dikiş tutturamamak

Birleşik fiiller ya da bileşik fiiller, bir eylemi karşılamak üzere birden fazla sözcüğün bir araya gelmesi ile oluşturulmuş fiiller (eylemler). Bazı birleşik fiiller bir arada, bazıları iki ayrı sözcük halinde yazılır.

Birleşik fiiller yapılarına göre üçe ayrılır:

Kurallı birleşik fiiller
Yardımcı fiille yapılan birleşik fiiller
Anlamca kaynaşmış (deyimleşmiş) birleşik fiiller

{tocify} $title={İçindekiler}

Kurallı bileşik fiiller

Kurallı bileşik fiiller, iki fiilin -aralarına geniş-düz ünlülerden (a, e) veya dar ünlülerden (ı, i, u, ü) birini alacak şekilde- birleşmesi yoluyla oluşur. Tamamı bitişik yazılır. Fiiller arasındaki ünlü, ilk fiilin son hecesi ile büyük ünlü uyumuna uyar:

Olumlu hâli: Fiil₁ + a, e / ı, i, u, ü + Fiil₂

Türkçedeki kurallı bileşik fiiller dört grupta incelenir:

Yeterlilik

Herhangi bir fiil ile bil- fiilinin birleşmesi ile oluşturulur. Fiiller arasına "a" veya "e" harflerinden biri gelir. Cümleye gücü yetme veya olasılık anlamı katar. Soru olarak kullanıldığında rica anlamı katar.

Okula geç kalırsam öğretmenim kızabilir. (olasılık)
Sınıfı geçebilmem için çok çalışmam gerekiyor. (gücü yetme)
Yarın fuara gidebiliriz, ne dersin? (olasılık)
Şu camı kapatabilir misin? (rica)
Sevinçten kapısında bayılabilirim. (olasılık)

Yeterlilik fiilinin olumsuzunda bil- fiili düşer ve olumsuzluk eki eklenir. Ancak aradaki ünlü muhafaza edilir:

Saatlerdir uğraşmama rağmen bulmacayı çözemedim.
Yarına kadar bu ödevi yetiştiremem.

Bazı ağızlarda ve bazı Türkî dillerde olumsuz yapıda da "bil-" fiili muhafaza edilir:

Fikrimden geceler yatabilmirem. (yatamıyorum)

Geniş zamanın olumsuzu ile karıştırılmamalıdır. Fiilden sonra -e, -a ekleri varsa yeterlilik fiilinin olumsuzu, yoksa geniş zamanın olumsuzu olur:

yapabilirim / yapamam (yeterlilik fiili)
yaparım / yapmam (geniş zaman)

Tezlik

Herhangi bir fiil ile ver- fiilinin birleşmesi sonucu oluşur. Fiiller arasında dar ünlülerden (ı, i, u, ü) biri gelir. Cümleye tezlik, çabukluk anlamı katar.

Kurbağa hızla uzattığı dili ile sineği yakalayıverdi.
Çocuk, annesini görünce yanına koşuverdi.
Uzanıp tutuver elimi.
Uzanıverse gövdem taşlara, boydan boya -N. F. Kısakürek

Olumsuzluk eki –ma, -me asıl eylemden sonra gelirse önemsizlik, yardımcı fiil olan ver- den sonra gelirse olumsuz tezlik bildirir.

Sen de o filmi görmeyiver. (önemsizlik)

Her şeye maydanoz oluverme. (olumsuz tezlik)

Süreklilik

Fiil sonuna dur-, kal-, gel- ve koy- fiillerinin eklenmesi ile oluşturulur. Fiiller arasına "e" veya "a" harflerinden biri gelir. Cümleye devam etme, süreklilik anlamı katar.

Her on yılda bir, geçmişten bu yana süregelen edebiyatı alaşağı ediyoruz. -T. Uyar.
Televizyonun karşısında uyuyakalmışım.
Gidedursun turnalar, gurbet ellere.
En başta kendi adımı görünce, listeye bakakaldım.
Sizi işinizden alıkoymak istemem.

Yaklaşma

Fiil sonuna yaz- fiilinin eklenmesi ile oluşturulur. Fiiller arasına "e" veya "a" harflerinden biri gelir. Modern Türkçede kullanımı gitgide azalan bu yapı eylemin neredeyse (hemen hemen) gerçekleştiğini belirtir:

Kaldırımda yürürken düşeyazdım.
Onu birden karşımda görünce korkudan öleyazdım.
Heyecandan kalbim durayazdı.

Yardımcı fiille yapılan birleşik fiiller

Etmek, eylemek, olmak, kılmak, yapmak gibi yardımcı fiillerinin isim soylu sözcüklerden sonra kullanılması ile oluşturulmuş fiillerdir.

mecbur olmak, dua etmek, doğum yapmak, namaz kılmak, perişan eylemek vs.

Bu şekilde yapılan birleşik fiillerin isim kısmında bir ünlü düşmesi ya da bir ünsüz türemesi varsa birleşik fiil bitişik yazılır.

seyretmek, affetmek vs.

Yardımcı fiiller -aşağıdaki örneklerdeki gibi- tek başına bir anlam taşıyorsa ve önündeki isimle kaynaşmamışsa asıl fiildir ve bileşik fiil değildir:

Ben ettim, sen etme.
Köyümüzde şimdi kirazlar olmuştur.
Elindeki gömlek ancak beş milyon lira eder.
Boş zamanlarımda kütüphanede olurum.
Bu kazak bana oldu. (bedeni tam geldi)

Bazı kaynaklarda fiil+fiil yapısındaki kurallı bileşik fiillerde kullanılan yeterlilik, süreklilik, tezlik ve yaklaşma fiilleri (-ver, -yaz, -bil vs.) ile ek-fiiller (idi, imiş, ise, -dir) de yardımcı fiil kabul edilir.

Anlamca kaynaşmış (deyimleşmiş) birleşik fiiller

Sıklıkla bir arada kullanılan bazı sözcüklerin zaman içerisinde kaynaşması, deyim haline gelmesi ile oluşmuş birleşik fiillerdir. Örnekler:

Ayak diremek
Başına gelmek
Dudak bükmek
Kafa kafaya gelmek
Baş ağrıtmak
Aklına yatmak
Kafa şişirmek
Göz döndürmek

İkili birleşik fiiller

İki ayrı fiilin belirli biçim kalıpları içinde bir araya gelip kaynaşmasından oluşan birleşik fiilleridir. Esas fiil genellikle zarf-fiil (-ip) yapısındadır. Örnekler:

kasıp kavurmak
alıp vermek
dolup taşmak
uçup gitmek
silip süpürmek

birleşik fiil ne demek TDK sözlük anlamı ve açıklaması nedir?

isim, dil bilgisi

Birden fazla kelimeden oluşarak yeni bir kavramı karşılayan fiil; mürekkep fiil: reddetmek, tedavi etmek, namaz kılmak, naz eylemek, içivermek, öleyazmak, kokusu çıkmak, hoşa gitmek, etekleri zil çalmak vb.

Gramer Terimleri Sözlüğü - 2003

Türkçe: mürekkep fiil, İngilizce: compound verb, complex verb, Fransızca: verbe composé verbe complex, Almanca: zusammengesetztes Verbum, komplexes Verbum

Ad soylu bir kelimeyle etmek, eylemek, olmak yardımcı fiillerinin birleşmesinden veya birer sıfat-fiil ya da zarf-fiil ekleriyle birbirine bağlanmış iki ayrı fiil şeklinin anlamca kaynaşmasından oluşmuş fiil türü: kabul etmek, yardım etmek, yarış etmek, hissetmek, emretmek, şükretmek; sağ olmak, yok olmak, alacak olmak, gitmiş olmak; açıvermek, tutuvermek; anlatabilmek, yapabilmek; olagelmek, süregelmek; bakakalmak, şaşakalmak; bekleyi-görmek; gezedurmak, didinip durmak vb. Ayrıca bk. tasvir fiili. || Birleşik fiillerin kalıplaşma yoluyla anlam değiştirerek deyimleşmiş olan türleri de vardır: bel bağla- “güvenmek”, yerin dibine bat- “pek utanmak, pek mahcup düşmek”, can çekiş- “ölmek üzere olmak”, dolap çevir- “hile yapmak”, dizini döv- “çok pişman olmak”, dal budak sal- “genişlemek, yayılmak”, caka sat- “hava atmak, havalı olmak”, ayak uydurmak “uymak, tabî olmak, uyum sağlamak”, yeşil ışık yakmak “bir şeyi engellememek, hoş karşılamak, olur vermek”, akıl yürüt- “ölçüp biçerek, düşünerek hareket etmek” vb.

Türk Dünyası Gramer Terimleri Kılavuzu - 1997

Azerbaycan Türkçesi: müräkkäb fe'l; Türkmen Türkçesi: goşma iişlik; Gagauz Türkçesi: katlı işlik ~*birleşik işlik; Özbek Türkçesi: qoşma fe'l; Uygur Türkçesi: muräkkäp peil; Tatar Türkçesi: tezmä fiğıl' ~qusma fiğıl'; Başkurt Türkçesi: qusma qılım; Kmk: koşma glagol ~ koşma işlik; Krç.-Malk.: kuraw etim ~ koş etim ~ kuralgan etim; Nogay Türkçesi: kabatlı glagol; Kazak Türkçesi: kürdeli etistik; Kırgız Türkçesi: tataal etiş; Alt:: kolbolu glagol; Hakas Türkçesi: hadıl glagol;Tuva Türkçesi: narın kılıg sözü; Şor Türkçesi: *kadıl glagol; Rusça: slojnıy glagol