çöven

 

Gypsophila repens

Çöven ya da çöven otu, çöğen (Gypsophila), karanfilgiller (Caryophyllaceae) familyasından ekonomik öneme sahip 100 türden oluşan, bir yıllık ya da çok yıllık 5–120 cm boyunda otsu bitki cinsi. Türkiye'de bulunan 50 çöven türü bilinmektedir. Tahin helvası yapımında da kullanılan çöven Türkiye'nin ihraç ürünlerinden biridir. Aynı familyadan onun gibi köpürtücü özelliğe sahip olan sabunotu (Saponaria officinalis) ile karıştırmamak gerekir.

{tocify} $title={İçindekiler}

Biyolojik sınıflandırması

• Âlem: Plantae (Bitkiler)
• Şube: Tracheophyta (Damarlı bitkiler)
• Sınıf: Magnoliopsida (İki çenekliler)
• Takım: Caryophyllales
• Familya: Caryophyllaceae
• Cins: Gypsophila

Gypsophila repens

Adlandırma

Türkçe çöven kelimesinin aslı çöğen olup Azerice ve Türkmencede çoğan biçiminde geçer. Eski Kıpçakçada da çoğan biçimindedir. Osmanlıca Tarama Sözlüğü'nde çoğan (چغان) olarak geçer. Anadolu ağızlarında cöğen, cöven, çuvan biçimleri de geçer. Kimi kaynaklarda çevgen olarak da görülür.

Latince cins adı Gypsophila Eski Yunanca γύψος («kireç, tebeşir») ile φίλος («seven») kelimelerinden birleşiktir. Türkçede alçı otu adı da buna dayanır.

Süs ya da kesme çiçek olarak kullanılan türlerine cipsofilya (ya da çiçekçilerin jargonunda: cipso) adı da verilir. Gypsophila paniculata türüne bahar yıldızı adı da verilir.

Gypsophila cerastioides

Sınıflandırma

Gypsophila cinsinin sınıflandırması 3 alt cins olarak yapılır:

• Gypsophila subg. Gypsophila : G. bermejoi, G. elegans, G. perfoliata, G. repens, G. struthium, G. tomentosa ...
• Gypsophila subg. Macrorrhizae : G. bellidifolia, G. confertifolia, G. filipes, G. floribunda, G. kermanensis, G. muralis, G. picta, G. stepposa, G. tubulosa
• Gypsophila subg. Pseudosaponaria : G. glabra, G. pilosa

Bu alt cinsler seksiyonlara ayrılır:

• sect. Gypsophila = nana, spergulifolia, repens, montserratii
• sect. Corymbosae = altissima, litwinowii, fastigiata, papillosa, collina, struthium, bermejoi, patrinii, uralensis
• sect. Capituliformes = petraea, pallasii, glomerata
• sect. Rokejeka = paniculata, arrostii, acutifolia, perfoliata, scorzonerifolia, tomentosa
• sect. Dichoglottis = linearifolia, elegans
• sect. Macrorrhizaea = muralis, macedonica
• sect. Hagenia = pilosa

Türleri

• Gypsophila acutifolia
• Gypsophila adenophylla
• Gypsophila altissima
• Gypsophila antari
• Gypsophila aretioides
• Gypsophila arrostii
• Gypsophila aucheri
• Gypsophila baytopiorum
• Gypsophila bellidifolia
• Gypsophila bicolor
• Gypsophila bitlisensis
• Gypsophila brachypetala
• Gypsophila briquetiana
• Gypsophila capituliflora
• Gypsophila × castellana
• Gypsophila cephalotes
• Gypsophila cerastioides
• Gypsophila confertifolia
• Gypsophila curvifolia
• Gypsophila davisii
• Gypsophila davurica
• Gypsophila desertorum
• Gypsophila elegans
• Gypsophila eriocalyx
• Gypsophila fastigiata
• Gypsophila festucifolia
• Gypsophila floribunda
• Gypsophila germanicopolitana
• Gypsophila glandulosa
• Gypsophila glomerata
• Gypsophila graminifolia
• Gypsophila hakkiarica
• Gypsophila heteropoda
• Gypsophila hispida
• Gypsophila huashanensis
• Gypsophila lepidioides
• Gypsophila leucochlaena
• Gypsophila libanotica
• Gypsophila licentiana
• Gypsophila lignosa
• Gypsophila linearifolia
• Gypsophila makranica
• Gypsophila muralis
• Gypsophila nabelekii
• Gypsophila nana
• Gypsophila nodiflora
• Gypsophila oblanceolata
• Gypsophila oldhamiana
• Gypsophila olympica
• Gypsophila osmangaziensis
• Gypsophila pacifica
• Gypsophila pallida
• Gypsophila paniculata
• Gypsophila parva
• Gypsophila patrinii
• Gypsophila perfoliata
• Gypsophila peshmenii
• Gypsophila petraea
• Gypsophila pilosa
• Gypsophila pilulifera
• Gypsophila pinifolia
• Gypsophila polyclada
• Gypsophila pulvinaris
• Gypsophila repens
• Gypsophila ruscifolia
• Gypsophila scorzonerifolia
• Gypsophila sedifolia
• Gypsophila sericea
• Gypsophila serpylloides
• Gypsophila silenoides
• Gypsophila simonii
• Gypsophila simulatrix
• Gypsophila sphaerocephala
• Gypsophila spinosa
• Gypsophila stevenii
• Gypsophila struthium
• Gypsophila tenuifolia
• Gypsophila tekirae
• Gypsophila thyraica
• Gypsophila tschiliensis
• Gypsophila tuberculosa
• Gypsophila tubulosa
• Gypsophila turcica
• Gypsophila uralensis
• Gypsophila venusta
• Gypsophila viscosa
• Gypsophila yusufeliensis

Gypsophila tenuifolia

Beyaz çiçekli çöven

Kesme çiçek olarak değerlendirilen Gypsophila paniculata

Kesme çiçek olarak değerlendirilen Gypsophila elegans

Dağılımı

Türkiye'de 50 türü bulunur. Bunlardan yalnızca 4 türü oldukça yaygındır. 5 türü ise ekonomik değerdedir:

• Gypsophila arrostii var. nebulosa (Beyşehir çöveni, Konya çöveni, helvacı çöveni, şekerci çöveni, şark çöveni, dişi çöven) — Orta Anadolu
• Gypsophila bicolor (Van çöveni, tarla çöveni) — Doğu Anadolu (Van)
• Gypsophila eriocalyx (Çorum çöveni, Yozgat çöveni) — Orta Anadolu
• Gypsophila graminifolia (Başkale çöveni, dağ çöveni) — Doğu Anadolu (Van)
• Gypsophila perfoliata (Niğde çöveni, Beyşehir-Isparta çöveni) — Orta Anadolu
• Gypsophila venusta (Konya çöveni) — Orta ve Doğu Anadolu

Azerbaycan'da 4 türü (Azerice çoğan) bulunur: G. bicolor, G. capitata, G. dahurica, G. paniculata

Rusya'da 17 türü (Rusça качим) bulunur: G. acutifolia, G. altissima, G. aretioides, G. davurica, G. elegans, G. fastigiata, G. glandulosa, G. globulosa, G. muralis, G. pacifica, G. paniculata, G. perfoliata, G. scorzonerifolia, G. sericea, G. silenoides, G. tenuifolia, G. uralensis

Polonya'da 7 türü (Lehçe łyszczec, gipsówka) bulunur: G. fastigiata, G. viscosa, G. elegans, G. muralis, G. repens, G. perfoliata, G. paniculata.

Litvanya'da 4 türü (Litvanca guboja) bulunur: G. elegans, G. fastigiata, G. muralis, G. paniculata.

Estonya'da 4 türü (Estonca kipslill) bulunur: G. muralis, G. fastigiata, G. paniculata, G. elegans.

İsveç'te 2 türü bulunur: G. muralis, G. fastigiata.

İspanya'da 8 türü (İspanyolca gisófila) bulunur: G. pilosa, G. elegans, G. muralis, G. repens, G. bermejoi, G. tomentosa, G. montserratii, G. struthium.

Pakistan'da kültüre alınmış 2 (G. paniculata, G. elegans) tür ile 10 yabani tür bulunur: G. alsinoides, G. bellidifolia, G. cephalotes, G. cerastioides, G. floribunda, G. lignosa, G. makranica, G. muralis, (ve G. muralis var. stepposa), G. pilosa, G. sedifolia.

Gypsophila kültivarı

Gypsophila muralis

Gypsophila oldhamiana

Kullanımı

Bitkinin kullanılan bölümü odunsu kökleridir. Çövenin etken maddesi saponin olup, bulunma oranı türlere göre %15 -25 arasında değişmektedir. Gıda sanayiinde ağdayı ağartıcı özelliğinden dolayı helva ve dondurma yapımında kullanılır. Türk mutfağında tahin helvası, koz helva, kerebiç ve paşa lokumu adı verilen tatlılarda kullanılır. Ayrıca köpürme özelliğinden dolayı sabun ve deterjan sanayiinde de geniş çapta kullanılır. Bir diğer kullanım alanı da, çöven köklerinin kaynatılmasından elde edilen ılık suda, ipekli ve değerli kumaşlardan yapılmış giyecekler temizlenmektedir. Drog olarak ise, dekoksiyon halinde balgam ve idrar söktürücü özelliklerinden dolayı bazı ilaçların bileşiminde yer alır.

Mayıs helvası (Mayıs Yedisi helvası): Doğu Karadeniz bölgesinde Bulancak, Beşikdüzü gibi Çepnilerin yoğun olduğu yörelerde, yalnızca Mayıs Yedisinden önceki ve sonraki iki ay içerisinde piyasada bulunsa da, en yoğun olarak Mayıs Yedisi (Miladi 20 Mayıs) gününde çöven, şeker, limon tuzu ve sudan yapılan köpüksü helva. Kesilip dövülerek parçalanan çöven kökleri su ile kaynatılır ve şurup kıvamında çöven suyu denen özüt (ekstrakt) elde edilir. Çöven suyu süzülerek parçalarından arındırılır ve soğumaya bırakılır. Soğuyunca makine ile karıştırılarak köpürtülür. Helva yapılacak tavaya şeker ve su koyularak yüksek ateşte eritilir, daha sonra limon tuzu koyularak şerbet kesilir. Ateş kısılarak çöven suyu köpüğü yavaş yavaş şerbete eklenir. Kısık ateşte yaklaşık bir saat süreyle karıştırılırak kaynatılır, uygun kıvama gelince ocaktan indirilir ve soğumaya bırakılır. Mayıs helvası soğuk servis yapılır. Sade veya fındık unu ile karıştırılarak yenir. Genellikle kahvaltılık olarak kullanılır.

Köpük helvası: Trakya bölgesinde çöven otundan yapılan beyaz, köpüksü helva.

Katı üzüm pekmezi (çalma, çalma pekmez): Kökü (Radix saponariae albae sive) suda kaynatılır ve bu su (ekstrakt) pekmeze ilave edilerek birlikte karıştırılarak katılaşması beklenir.

Çöven ekmeği: Bartın ve Amasra'da bazı taş fırınlarda üretilen 430-450 gram ağırlığında olan tava ekmeğidir.

Gypsophila repens

çöven kelimesi ne demek TDK sözlük anlamı ve açıklaması nedir?

isim, bitki bilimi

Kökü ve dalları, suyu sabun katılmış gibi köpürten, kir temizleyici bir bitki; sabun otu, helvacı kökü (Saponaria officinalis):

      "Çöven arıyordum, onu buldum." - Akın Çubukçu

Biyoloji Terimleri Sözlüğü - 1998

Latin: Gypsophila

Karanfilligiller (Caryophyllaceae) familyasından, çiçekleri küçük, kazık köklü, ülkemizde 46 türü bulunan, bir, iki ya da çok yıllık, otsu, ya da yarı çalımsı türleri olan bir cins. Gypsophila arrostii, G.bicolor, G.eriocalyx türlerine ait kökler beyaz helva yapımında kullanılır. Helvacı çöveni, helvacı kökü.

Kelime Kökeni

Eski Türkçe çoğan veya çuğan sözcüğünden evrilmiştir.

Tarihte En Eski Kaynak

çoğan/çuğan "çöven bitkisi, saponaria" [ İbni Mühenna, Lugat (1300 yılından önce) ]